Sytuacja osób transpłciowych w polskich więzieniach. HFPC pisze do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Osoby transpłciowe w jednostkach penitencjarnych są szczególnie narażone na tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie, a środki podejmowane w celu zapobiegania złemu traktowaniu muszą brać pod uwagę ich podmiotowość i decyzyjność. Praktyka pokazuje, że – wbrew zapewnieniom Centralnego Zarządu Służby Więziennej oraz dyrektorów okręgowych, do których zwróciła się HFPC – zagadnienie to wymaga szczególnego przygotowania funkcjonariuszy i administracji więziennej.  

Aktualna praktyka odbiega jednak znacząco od standardów wynikających z praw człowieka. Dobitnym podkreśleniem tej tezy jest również wydany 11 lipca 2024 r. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie W.W. przeciwko Polsce, w którym Trybunał stwierdził naruszenie przez Polskę praw transpłciowej kobiety pozbawionej wolności ze względu na nagłe i arbitralne przerwanie jej terapii hormonalnej. Pokazują to również przypadki, które szczegółowo opisujemy w piśmie:  

• w czerwcu 2024 r. na łamach OKO.press ukazał się reportaż opowiadający historię pani Weroniki. Kobieta opisała, że jej „wnioski o najbardziej podstawowe rzeczy, jak stanik czy opaska na włosy, były odrzucane. Bo przecież to są rzeczy dla kobiet, a ja mam w dokumentach: mężczyzna”. Wskazała, że kilkukrotnie się okaleczała, w tym sama za pomocą żyletki usunęła sobie jądra, a dwukrotnie podejmowała próby samobójcze. Odniosła się również do warunków odbywania kary i traktowania przez Służbę Więzienną wskazując, że: „Przez sześć lat miałam kontakt wyłącznie ze strażnikami. Bywały całe dni, kiedy nie miałam się do kogo odezwać”; 

• w toku wizytacji w  Zakładzie Karnym w Barczewie w 2022 r. delegacja Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (działającego w ramach biura Rzecznika Praw Obywatelskich) rozmawiała z transpłciową kobietą, która w związku z brakiem orzeczenia ustalającego płeć przebywała w jednostce dla mężczyzn. Z ustaleń KMPT wynika, że od rozpoczęcia tranzycji była ona izolowana od innych więźniów, przez pewien czas (mimo braku merytorycznych podstaw) przebywała na oddziale dla więźniów niebezpiecznych. Kobieta była również wielokrotnie poddawana kontrolom osobistym przez funkcjonariuszy płci męskiej, sami funkcjonariusze zwracali się do niej w rodzaju męskim, zdarzały się również obraźliwe określenia. Była ona zniechęcana do tranzycji, nie otrzymywała rzetelnych i  naukowo potwierdzonych informacji na temat uzgodnienia płci, nie mogła posiadać przez długi czas akcesoriów takich jak stanik czy opaska do włosów i kosmetyki; 

• z kolei w 2023 r. w  trakcie wizytacji w Zakładzie Karnym w Potulicach transpłciowa kobieta przebywająca w tej jednostce poinformowała delegację KMPT, że „chciałaby móc używać zaimków żeńskich, nosić kobiece ubrania oraz korzystać z damskich akcesoriów, jednak zdaje sobie sprawę, iż ze względów bezpieczeństwa przynajmniej na tę chwilę jest to niemożliwe. Chciałaby również zapuścić włosy, ale jak dodała, była za to karana karą dyscyplinarną”.  

W celu uzyskania aktualnych i uwzględniających perspektywę poszczególnych okręgowych inspektoratów Służby Więziennej danych Fundacja zwróciła się do wszystkich Dyrektorów Okręgowych SW o udzielenie informacji. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że w żadnej z jednostek penitencjarnych nie wprowadzono szczególnych wytycznych, instrukcji lub innych rozwiązań odnoszących się do osób transpłciowych pozbawionych wolności. Wskazywano w szczególności, że „Służba Więzienna ma ogromne doświadczenie w realizacji zasady indywidualizacji kary pozbawienia wolności, a zapewnienie właściwych standardów odbywania kary oraz właściwego poziomu bezpieczeństwa nie stanowi żadnego nowego wyzwania w pracy resocjalizacyjnej”. Konsekwentnie wskazywano, że w ocenie administracji penitencjarnej funkcjonariusze są przygotowani do udzielania wsparcia osobom transpłciowym pozbawionym wolności. Szkolenia dla funkcjonariuszy odnoszące się do traktowania osób LGBTIQ+ stanowią przy tym jednak rzadkość – z nadesłanych danych wynika, że obejmowały one jedynie stosunkowo niewielką grupę funkcjonariuszy. Zapotrzebowanie na szkolenia i przygotowanie wytycznych potwierdzają jednak sami funkcjonariusze. Z prowadzonych w kwietniu 2023 r. badań wśród funkcjonariuszy pełniących służbę w jednostkach typu zamkniętego podległych Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Olsztynie wynika, że postrzegają oni obecność osoby transpłciowej w więzieniu jako wyzwanie dla współcześnie funkcjonujących zakładów karnych.  

W piśmie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej HFPC zwróciła uwagę na zagadnienia związane z ochroną przed przemocą i dyskryminacją, w tym torturami, wskazała na wytyczne związane z ustaleniem miejsca odbywania kary pozbawienia wolności czy wykonywania tymczasowego aresztowania, posługiwania się odpowiednim imieniem i zaimkami czy zapewnieniem możliwości ekspresji tożsamości płciowej. Podkreśliliśmy konieczność wzięcia pod uwagę samookreślenia i tożsamości płciowej, jak również woli osoby transpłciowej przy wyborze miejsca odbywania kary pozbawienia wolności. Za CPT podkreśliliśmy, że „zarządzanie ryzykiem w więzieniach nie powinno opierać się na fałszywym stereotypie, że tłumienie lub ignorowanie cech i potrzeb osób transpłciowych zmniejszy ryzyko przemocy w więzieniach”. Konieczne jest również zapewnienie dostępu do odpowiedniej opieki medycznej.  

- Na władzach publicznych ciąży obowiązek zapewnienia ochrony przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem i poszanowanie tożsamości osoby transpłciowej i jej podmiotowości w procesie podejmowania decyzji jej dotyczących – podkreśla Zuzanna Ganczewska, prawniczka w Programie Interwencji Prawnej HFPC.