Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał dzisiaj wyrok w sprawie W.W. przeciwko Polsce, odnoszącej się do nagłego przerwania terapii hormonalnej transpłciowej skarżącej przez jednostkę penitencjarną, w której odbywała karę pozbawienia wolności. W ocenie Trybunału doszło w ten sposób do naruszenia jej prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Helsińska Fundacja Praw Człowieka złożyła w tej sprawie opinię przyjaciela sądu.
Stan faktyczny
Skarżąca jest transpłciową kobietą, która od 2013 r. odbywała karę pozbawienia wolności. W 2018 r., pół roku po autokastracji, otrzymała ona zalecenie lekarskie, zgodnie z którym „wymagała natychmiastowej i pilnej terapii hormonalnej. Brak niezwłocznego zapewnienia tego leczenia stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia […]” (§ 9 wyroku, tłumaczenie własne). Wskazano również, że zapewnienie dostępu do terapii będzie miało pozytywny wpływ na życie i zdrowie skarżącej. Z początkiem 2019 r., skarżąca rozpoczęła feminizującą terapię hormonalną, której koszty ponosiła samodzielnie.
Półtora roku później, w maju 2020 r., W.W. przeniesiona została do innego zakładu karnego. Gdy zwróciła się do dyrektora o wyrażenie zgody na przysłanie jej leków spoza jednostki, otrzymała jednak odpowiedź odmowną. W ocenie więziennych lekarzy, pomimo wcześniejszego procesu diagnostycznego konieczne było zasięgnięcie kolejnych opinii biegłych, w tym psychologiczno-psychiatrycznej i endokrynologicznej. Ze względu na trwającą pandemię COVID-19 przeprowadzenie diagnostyki endokrynologicznej w więzieniu było znacząco utrudnione. Prawie dwa miesiące po złożeniu wniosku skarżącej udało się uzyskać opinię psychiatryczno-seksuologiczną i endokrynologiczną, przygotowane przez lekarzy spoza jednostki na podstawie dokumentacji. W obu zgodnie wskazywano na konieczność kontynuowania terapii hormonalnej i podkreślano zagrożenie dla jej zdrowia ze względu na nagłe przerwanie leczenia. Opinie te zostały przekazane do jednostki, jednak nie doprowadziło to do wydania zgody na wydanie leków. Z końcem lipca 2020 r. na wniosek pełnomocniczki pani W.W. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł o zastosowaniu środka tymczasowego, zobowiązując władze krajowe do zapewnienia skarżącej dostępu do hormonów w dawkach określonych wcześniej przez endokrynologa, na jej własny koszt. Następnego dnia skarżąca otrzymała hormony, a niecały tydzień później odbyła konsultację endokrynologiczną. Dyrektor okręgowy Służby Więziennej uznał skargi W.W. odnoszące się do nagłego i arbitralnego przerwania jej terapii hormonalnej za nieuzasadnione. W swojej skardze do ETPC pani W.W. zarzuciła, że doszło do naruszenia jej prawa do poszanowania życia prywatnego, gwarantowanego w art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, oraz art. 3 Konwencji, stanowiącego o zakazie tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, jak również do naruszenia jej prawa do życia (art. 2), prawa do skutecznego środka odwoławczego (art. 13) oraz zakazu dyskryminacji (art. 14).
HFPC: państwo ma obowiązek zapewnić dostępność tranzycji w miejscach pozbawienia wolności
W 2021 r. Fundacja złożyła opinię amicus curiae do postępowania przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. W przedstawionej Trybunałowi opinii wskazaliśmy, że ogólna sytuacja osób transpłciowych w Polsce na tle innych państw Unii Europejskiej i Rady Europy jest szczególnie trudna. Brak jest jednocześnie regulacji i wewnętrznych procedur wypracowanych przez Służbę Więzienną, które zabezpieczałyby prawa osób transpłciowych, a ochrona bezpieczeństwa i zapewnienie adekwatnej opieki medycznej odbywają się w oparciu o generalne zasady wyrażone w Kodeksie karnym wykonawczym i rozporządzeniach.
Fundacja podkreśliła, że odmowa leczenia związanego z uzgodnieniem płci czy niewłaściwe zwracanie się do transpłciowych pacjentów stanowią przykłady niewłaściwego traktowania. Odwołując się do opinii HFPC Trybunał stwierdził w wyroku, że:
Helsińska Fundacja Praw Człowieka stwierdziła, że wśród organizacji prawnoczłowieczych i środowiska naukowego panuje coraz większa zgoda co do tego, że osoby transpłciowe stanowią szczególnie wrażliwą grupę więźniów, a ich potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej (w tym leczenia afirmującego płeć) powinny zostać uznane i odpowiednio zabezpieczone, ponieważ ich brak może prowadzić do poważnych konsekwencji dla zdrowia psychicznego i fizycznego takich więźniów (§ 77, tłumaczenie własne).
Naruszenie art. 8 Konwencji
W ocenie Trybunału, w niniejszej sprawie doszło do naruszenie prawa skarżącej do poszanowania jej życia prywatnego i rodzinnego. Oceniając, czy ingerencja w prawa skarżącej była niezbędna w społeczeństwie demokratycznym, Trybunał odnotował, że decyzja administracji penitencjarnej „dotykała wolności skarżącej do określenia jej tożsamości płciowej, jednej z najbardziej fundamentalnych podstaw samostanowienia”. Zwrócił również uwagę na wydane wcześniej opinie lekarskie czy pozytywne skutki feminizującej terapii hormonalnej dla zdrowia psychicznego. Trybunał zauważył także, że Rząd nie odniósł się do żadnych rzekomych szkodliwych skutków, jakie terapia mogła mieć dla zdrowia fizycznego i psychicznego skarżącej, nie podnoszono również, by wiązała się ona ze szczególnymi trudnościami dla władz więziennych. Jednocześnie uwagę zwrócono w orzeczeniu na „szczególną wrażliwość skarżącej jako osoby transpłciowej pozbawionej wolności, znajdującej się w toku tranzycji, co wymaga zwiększonej ochrony ze strony państwa”. Na tej podstawie Trybunał stwierdził naruszenie art. 8 Konwencji, stanowiącego o prawie do poszanowania życia prywatnego.
Wyrok ETPC z dnia 11 lipca 2024 r. w sprawie W.W. przeciwko Polsce, skarga nr 31842/20, dostępny pod linkiem: https://hudoc.echr.coe.int/?i=001-234807.
