Raport „O standardzie, który się nie przyjął (w Polsce). Praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w świetle przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka"
Helsińska Fundacja Praw Człowieka prezentuje swój najnowszy raport „Tymczasowe aresztowanie. O standardzie, który się nie przyjął (w Polsce)”. W kolejnej publikacji poświęconej tematyce stosowania najsurowszego środka zapobiegawczego przedstawiamy analizę najnowszych statystyk i aktualny stan prawny, opisujemy problem z perspektywy praw człowieka i spraw, które pojawiały się w praktyce Fundacji. Wnioski? Nadużywanie tymczasowego aresztowania w dalszym ciągu stanowi w Polsce problem systemowy.
Jak być powinno
Tymczasowe aresztowanie jest najbardziej dolegliwym środkiem zapobiegawczym w postępowaniu karnym. Jego stosowanie powinno być ostatecznością, stosowaną jedynie, jeśli wolnościowe alternatywy nie będą wystarczające. W świetle standardów wynikających z art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wymagane jest, by pozbawienie wolności wynikało z rzeczywistych wymogów interesu publicznego, przeważających nad poszanowaniem wolności jednostki. Konieczne jest zgromadzenie materiału dowodowego, a surowość grożącej kary czy zarzut popełnienia przestępstwa w ramach zorganizowanej grupy - choć nie bez znaczenia dla oceny ryzyka – nie mogą stanowić samodzielnie uzasadnienia dla długotrwałego tymczasowego aresztowania. Również na gruncie przepisów polskiej procedury karnej stosowanie tymczasowego aresztowania wymaga odpowiedniego uzasadnienia.
Wydaje się, że wyżej wskazany trzon przepisów Kodeksu postępowania karnego określających ramy stosowania tymczasowego aresztowania nie jest sprzeczny z zasadami i wartościami konstytucyjnymi, i konwencyjnymi – wskazuje dr Piotr Kładoczny, redaktor i jeden z autorów raportu – Jednak, od kiedy sięgam pamięcią, praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce podlegała daleko idącej i, niestety, słusznej krytyce.
Jak jest
W 2009 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z uwagi na długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania bez dostatecznego uzasadnienia. 14 lat później problem nadużywania tymczasowego aresztowania wciąż pozostaje aktualny. Trybunał stwierdza naruszenia przepisów w kolejnych wyrokach, które w dalszym ciągu uznawane są za niewykonane.
W raporcie przedstawiliśmy najważniejsze sprawy dotyczące długotrwałego tymczasowego aresztowania, w których w ciągu ostatnich pięciu lat Fundacja przedstawiła organom procesowym opinie prawne. Analiza przypadków pozwoliła na wyodrębnienie problemów o charakterze systemowym.
Sprawa XG: Wobec XG sąd stosuje tymczasowe aresztowanie od czterech i pół roku w postępowaniu przygotowawczym. Już w grudniu 2021 r. sąd dostrzegł, że “dotychczasowy przebieg czynności śledztwa pozostaje w zauważalnej kolizji z kardynalnym prawem każdego obywatela do rzetelnego i niezwłocznego procesu”, niemniej przedłużył stosowanie środka na kolejne 6 miesięcy. Podejrzany cierpiał na problemy kardiologiczne, które wraz z odpadnięciem pozostałych przesłanek skłoniły sądy prowadzące równoległe postępowania do uchylenia jego izolacji ze względu na zagrożenie dla jego zdrowia. Mimo to tymczasowe aresztowanie XG trwa do dziś.
Sprawa XF: Tymczasowe aresztowanie XF trwało niemal 6 lat. Sądy przedłużały stosowanie środka w oparciu o obawę matactwa uzasadnioną ogólnikowo wysokością grożącej kary oraz zarzutem udziału w zorganizowanej grupie przestępczej. Wielokrotnie powoływały się także na okoliczności dotyczące pozostałych oskarżonych w sprawie, które nie miały jednak żadnego związku z XF.
Sprawa XN: Do czasu sporządzenia opinii przez HFPC stosowano tymczasowe aresztowanie wobec XN przez ponad dwa lata. Przedłużając izolację podejrzanego, sądy wskazywały m.in. na obawę matactwa, która miała wynikać z tego, że XN nie przyznał się do winy. Kolejne wnioski prokuratora o dalsze stosowanie środka były uwzględniane, choć przez długie – nawet czteromiesięczne okresy – organy nie przeprowadziły żadnych czynności bezpośrednio dotyczących XN.
Sprawa XP: XP pozostawał pozbawiony wolności przez ponad cztery lata. Podstawą stosowania środka na tak długi okres było zagrożenie surową karą i zarzut działania w grupie przestępczej, który w ocenie sądów wystarczająco uzasadniał obawę matactwa. Argumentacja opierała się na groźbie surowej kary, choć sąd dostrzegał krytyczny stosunek Europejskiego Trybunału Praw Człowieka do uzasadniania w ten sposób długich okresów tymczasowego aresztowania. Jednocześnie sąd w jednym z postanowień wprost wyraził przekonanie, że w sprawie XP standardy Trybunału zostały zachowane.
Analizując sprawy przedstawione w raporcie dojść można do kilku znaczących wniosków - wskazuje Piotr Kubaszewski, autor raportu - Przykładowo, zarzuty dotyczące przestępstw gospodarczych dla organów wymiaru sprawiedliwości są tak samo „dobrą” podstawą do stosowania tymczasowego aresztowania, jak pospolite przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Sądy permanentnie powołują się na przesłankę grożącej surowej kary z art. 258 § 2 k.p.k., odnosząc się wyłącznie do ustawowego zagrożenia przewidzianego za dany typ przestępstwa, a zarzut udziału w zorganizowanej grupie przestępczej (art. 258 k.k.) jest niemal równoznaczny z długotrwałym stosowaniem tymczasowego aresztowania. Nawet jeśli sądy nieraz nabierają wątpliwości co do długości trwającego tymczasowego aresztowania – czemu dają wyraz w treści postanowienia – izolacyjny środek zapobiegawczy jest mimo to nadal stosowany.
Nie są to odizolowane przypadki, a część trendu, który możemy zaobserwować, analizując statystyki. Analiza danych pozyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Krajowej prowadzi do wniosku, że liczba osób tymczasowo aresztowanych, a także średnia długość stosowania tego środka zwiększyły się w ciągu ostatnich pięciu lat w sposób znaczący. Wzrost ten jest jeszcze bardziej zauważalny w perspektywie długoterminowej. Średnia liczba tymczasowo aresztowanych w 2022 r. była o około 60% większa niż w 2016 r. Statystyki wskazują również na iluzoryczność kontroli instancyjnej postanowień o tymczasowym aresztowaniu. W 2021 r. uwzględniono 3,59% zażaleń na orzeczenia sądów rejonowych w tej kwestii, natomiast w przypadku analogicznych postanowień sądów okręgowych odsetek ten wyniósł zaledwie 0,05%. Analiza danych statystycznych prowadzi do konkluzji, że sądy – mimo nieznacznej poprawy – wciąż zbyt mało rygorystycznie oceniają wnioski prokuratorów o tymczasowe aresztowanie. W 2022 r. uwzględniły 87% takich wniosków (o 3% mniej niż pięć lat wcześniej), co wraz z częstszym niż w ubiegłych latach występowaniem o zastosowanie tego środka doprowadziło do zwiększenia liczby postanowień o izolacji oskarżonych o ponad dwa tysiące. W odniesieniu do wniosków o przedłużenie zasądzonego wcześniej tymczasowego aresztowania sądy wykazywały jeszcze mniejszy krytycyzm, uwzględniając w ostatnich latach średnio aż 95% z nich. Najbardziej dynamicznie zwiększała się w ciągu ostatnich lat liczba przypadków długotrwałego tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym. W ciągu pięciu lat liczba osób pozbawionych wolności w toku śledztwa lub dochodzenia na okres powyżej 12 miesięcy wzrosła ze 103 do 291. Jeszcze intensywniej rosła liczb tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym przez czas powyżej 2 lat. W 2014 r. były zaledwie 2 takie przypadki, natomiast w 2022 r. odnotowano ich aż 51. Z danych statystycznych wynikało, że wzrost liczby osób długotrwale tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym pozostawał w korelacji z wydłużającym się czasem trwania tych postępowań.
Analiza zgromadzonych przez nas danych – zaznaczył Bartosz Wiercziński, autor raportu – prowadzi do wniosku, że systemowe problemy dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce, zdiagnozowane już w 2009 r. w wyroku w sprawie Kauczor, nie tylko nie zostały rozwiązane, ale w ostatnich pięciu latach ponownie się pogłębiły. Szczególnie martwią nas statystyki dotyczące długotrwałej izolacji penitencjarnej podejrzanych w postępowaniu przygotowawczym, czyli jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia. Liczba tymczasowo aresztowanych na tym etapie przez okres powyżej dwóch lat wzrosła w okresie od 2014 r. do 2022 r. dwudziestopięciokrotnie.
Zastosowanie tymczasowego aresztowania wiąże się ze skrajnym ograniczeniem kontaktu ze światem zewnętrznym, znacznie bardziej restrykcyjnym niż w przypadku więźniów odbywających karę pozbawienia wolności. Daleko idące restrykcje wprowadzone zostały dodatkowo w tym zakresie na mocy nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 2022 r. Na tej podstawie osoby tymczasowo aresztowane mogą się skontaktować telefonicznie z osobami innymi niż obrońca wyłącznie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, każdorazowo za zgodą organu, do którego dyspozycji pozostają.
Praktyka stosowania przepisów o kontakcie osób tymczasowo aresztowanych z najbliższymi czy obrońcą jeszcze przed wprowadzeniem nowych przepisów budziła zaniepokojenie – podkreśla Zuzanna Ganczewska, autorka raportu. Dlatego w toku prac nad raportem poddaliśmy analizie praktykę prokuratur w zakresie wyrażania zgody na kontakt telefoniczny osób tymczasowo aresztowanych z obrońcą lub innymi osobami. Dane udostępnione przez 48 prokuratur potwierdziły nasze obawy.
