Strategiczne działania prawne zmierzające do stłumienia debaty publicznej. Przewodnik dla dziennikarzy | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Postępowania typu SLAPP to działania prawne, które mają na celu zniechęcenie osób aktywnie uczestniczących w debacie publicznej do podejmowania ważnych tematów społecznych poprzez obciążanie czasowe, finansowe i psychiczne. W Polsce najczęściej przybierają one formę pozwów cywilnych o naruszenie dóbr osobistych lub prywatnych aktów oskarżenia o zniesławienie. Takie procesy wywołują tzw. efekt mrożący, polegający na tym, że osoba, przeciwko której toczy się postępowanie, powstrzymuje się od ponownych publicznych wypowiedzi. Często zasięg efektu mrożącego jednego postępowania typu SLAPP jest szerszy; także inne osoby, np. dziennikarze pracujący w tej samej redakcji czy też zajmujący się podobnym tematem, mogą ograniczyć swój udział w debacie publicznej w obawie przed konsekwencjami prawnymi. W rezultacie opinia publiczna zostanie pozbawiona informacji, które są dla niej istotne.

Przewodnik dla dziennikarzy – praktyczne narzędzie w walce z nadużyciami prawnymi

Przewodnik opisuje główne cechy postępowań typu SLAPP i przedstawia podstawowe informacje związane z najczęstszymi formami takich procesów, tj. cywilnych spraw o naruszenie dobrego imienia i karnych spraw o zniesławienie. Wskazuje również pewne sposoby ograniczania ryzyka przegrania procesu typu SLAPP, które można uwzględnić jeszcze na etapie pracy nad materiałem prasowym. 

Wśród kluczowych zagadnień omówionych w przewodniku znalazły się:

• Opis zjawiska SLAPP - dokładne wyjaśnienie na czym polegają postępowania typu SLAPP, wraz ze wskazaniem ich cech charakterystycznych. Dzięki temu osoba dotknięta tym zjawiskiem będzie mogła je zidentyfikować i podjąć stosowną obronę.
• Wskazanie istotnych aktów prawa Unii Europejskiej i Rady Europy - opis Zaleceń Komisji Europejskiej oraz Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy, które dotyczą problemu SLAPP. W podręczniku przybliżono także instrumenty obrony przed SLAPPami, które zawiera dyrektywa w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed ewidentnie bezpodstawnymi lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi (SLAPP), która powinna zostać implementowana przez Polskę do maja 2026 r.;
• Standardy rzetelności dziennikarskiej – wyjaśnienie, w jaki sposób szczególna staranność w przygotowaniu materiału może wpłynąć na wynik potencjalnego procesu oraz w jakie argumenty dotyczące dochowania tych standardów należy podnosić w razie ewentualnego procesu;
• Inne istotne okoliczności - przybliżenie istotnych okoliczności, którą są brane pod uwagę przez sądy w postępowaniach dotyczących naruszenia dobrego imienia czy zniesławienia, m.in. rozróżnienie między wypowiedziami o faktach a wypowiedziami ocennymi, wypowiedzi na ważne społecznie tematy czy też na temat osób publicznych, forma wypowiedzi i różnorodność gatunków dziennikarskich. 
• Charakterystyka postepowań karnych oraz cywilnych - wskazanie, czym charakteryzuje się cywilne postępowanie o ochronę dobrego imienia, a czym karne postępowanie o zniesławienie. Przewodnik wyjaśnia, kiedy nie poniesie się odpowiedzialności w tych postępowaniach, a także przybliża możliwe rozstrzygnięcia sądu. 

Przewodnik zawiera liczne przykłady orzeczeń sądowych i omówienie wyroków krajowych i międzynarodowych, które mogą stanowić istotne argumenty ofiar postępowań typu SLAPP. Treści prezentowane w podręczniku są nie tylko merytoryczne, ale również przystępne i praktyczne. Celem publikacji jest umożliwienie dziennikarzom i dziennikarkom lepszego rozumienia ryzyk związanych z takimi sprawami i poznania ważnych okoliczności uwzględnianych przez sądy przy ich rozstrzyganiu – tak, by móc się lepiej do nich przygotować.

Przewodnik wpisuje się w szereg innych publikacji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka poświęconych tematyce SLAPP. Osoby poszukujące przekrojowej analizy zjawiska prawnego tłumienia krytyki odsyłamy do raportu SLAPP. Strategiczne działania prawne zmierzające do stłumienia debaty publicznej – wybrane elementy praktyki i orzecznictwa polskich sądów w sprawach dziennikarskich. Z kolei nasze rekomendacje odnoszące się do zmian legislacyjnych zawarliśmy w opracowaniu Propozycje zmian prawnych w celu wdrożenia dyrektywy w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed ewidentnie bezpodstawnymi lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi. 

Publikacja została przygotowana w ramach projektu „Wzmacnianie ochrony wolności mediów – monitoring i edukacja”, realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego z Funduszy Norweskich.