Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce dotyczącej mechanizmu skargi nadzwyczajnej oraz wadliwych powołań do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego (IKNiSP). Trybunał stwierdził, że sędziowie IKNiSP zostali powołani z naruszeniem prawa, a więc rozpatrywanie przez nich spraw prowadzi do naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą gwarantowanego w art. 6 ust. 1 EKPC. ETPC uznał też, że obecnie obowiązujące przepisy dotyczące skargi nadzwyczajnej naruszają pewność prawa. Wyrok ETPC ma charakter pilotażowy, co oznacza, że Trybunał zobowiązał w nim władze Polski do wyeliminowania problemów systemowych będących źródłem naruszenia EKPC. W swoim orzeczeniu ETPC odwołał się do opinii amicus curiae złożonej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka.
Postępowanie w Polsce
Sprawa Wałęsa przeciwko Polsce związana jest z postępowaniem cywilnym o ochronę dóbr osobistych pomiędzy Lechem Wałęsą a Krzysztofem Wyszkowskim. W 2005 r. Krzysztof Wyszkowski, w wypowiedzi dla mediów, stwierdził, że L. Wałęsa był tajnym współpracownikiem służb PRL. W odpowiedzi na te oskarżenia, L. Wałęsa złożył powództwo o ochronę dóbr osobistych przeciw K. Wyszkowskiemu. W 2010 r. Sąd Okręgowy powództwo oddalił, ale w 2011 r., po rozpoznaniu apelacji L. Wałęsy, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok i zobowiązał K. Wyszkowskiego do publikacji przeprosin. Pozwany złożył następnie skargę kasacyjną, ale SN odmówił przyjęcia jej do rozpoznania. K. Wyszkowski złożył też skargę do ETPC – postępowanie w tej sprawie zakończyło się w 2021 r., gdy polski rząd złożył jednostronną deklarację, przyznając się do naruszenia praw skarżącego.
W 2020 r. Prokurator Generalny, Zbigniew Ziobro, wniósł do IKNiSP skargę nadzwyczajną przeciwko prawomocnemu wyrokowi z 2011 r. Sąd Najwyższy skargę tę uwzględnił uchylając orzeczenie korzystne dla Lecha Wałęsy. Jednocześnie, SN wydał rozstrzygnięcie co do meritum sprawy, oddalając apelację L. Wałęsy.
Skarga do ETPC
W swojej skardze do ETPC prezydent Wałęsa zarzucał, że wskutek wydania orzeczenia przez skład IKNiSP doszło do naruszenia szeregu jego praw. Po pierwsze, zdaniem skarżącego, ze względu na fakt wydania orzeczenia przez sędziów powołanych na wniosek tzw. neo-KRS, doszło do naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą. Po drugie, jeden z sędziów rozpoznających skargę nadzwyczajną Prokuratora Generalnego nie był, w ocenie skarżącego, bezstronny. Po trzecie, podważenie prawomocnego wyroku doprowadziło do naruszenia pewności prawa. Po czwarte, doszło także do naruszenia prawa skarżącego do ochrony jego reputacji, które chronione jest w ramach art. 8 EKPC. Wreszcie, zdaniem skarżącego, naruszono także 18 EKPC, gdyż Prokurator Generalny, wnosząc skargę nadzwyczajną w jego sprawie, kierował się tak naprawdę pobudkami politycznymi.
Opinia HFPC
W styczniu 2023 r. HFPC przedłożyła swoją opinię amicus curiae w omawianej sprawie. Zwróciła w niej uwagę, że zasada pewności prawa wymaga, aby nadzwyczajne środki zaskarżenia (a więc środki służące do kwestionowania prawomocnych rozstrzygnięć sądowych) były odpowiednio skonstruowane. W szczególności, powinny one realizować cel w postaci ochrony jednostki przed rażącą niesprawiedliwością, a nie służyć organom władzy do podważania ostatecznych orzeczeń w celach politycznych. Przy ocenie dopuszczalności danego środka z perspektywy zasady pewności prawa konieczne jest uwzględnienie zwłaszcza takich kryteriów, jak przesłanki jego wnoszenia, terminy, organy uprawnione do jego wniesienia oraz organy powołane do rozpatrzenia go. Należy również uwzględnić funkcjonowanie danego nadzwyczajnego środka zaskarżenia w praktyce. W swojej opinii HFPC zastosowała także te kryteria do oceny skargi nadzwyczajnej. W tym zakresie Fundacja zwróciła uwagę m.in. na mocno ogólnikowo sformułowane przesłanki do wniesienia skargi oraz długie terminy do jej wniesienia, umożliwiające kwestionowanie orzeczeń wydanych przed wieloma laty. HFPC zauważyła też, że w praktyce najwięcej skarg wnosi Prokurator Generalny, którego urząd jest obecnie połączony . z urzędem Ministra Sprawiedliwości. Ponadto, skargi nadzwyczajne są rozpatrywane przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN, która jest w całości złożona z sędziów powołanych na wniosek tzw. neo-KRS. HFPC odniosła się także do kontrowersji wokół funkcjonowania skargi nadzwyczajnej w praktyce.
Wyrok ETPC
W wydanym 23 listopada 2023 r. wyroku ETPC orzekł, że doszło do naruszenia art. 6 i 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
ETPC stwierdził po pierwsze, że sędziowie IKNiSP zostali powołani z rażącym naruszeniem prawa krajowego. Naruszenie to było związane z udziałem w procedurze powołań tzw. nowej KRS, która po reformie z 2017 r. utraciła niezależność oraz faktem oraz tym, że do powołań doszło pomimo toczących się postępowań przed Naczelnym Sądem Administracyjnym w sprawie legalności uchwał KRS i wstrzymania ich wykonalności przez ten sąd. W tym zakresie Trybunał odwołał się do swojego wcześniejszego wyroku w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce. Podobnie jak w tym orzeczeniu, w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce stwierdził, że doszło do naruszenia prawa do rozpoznania sprawy przez sąd ustanowiony ustawą.
Po drugie, Trybunał orzekł, że uchylenie wyroku w sprawie prezydenta Wałęsy po rozpoznaniu skargi nadzwyczajnej wniesionej przez Prezydenta Wałęsę było niezgodne z zasadą pewności prawa wymagającą, co do zasady, poszanowania prawomocnych rozstrzygnięć sądowych. W tym zakresie ETPC zwrócił uwagę na kilka okoliczności. Jedną z nich był fakt, że skargę nadzwyczajną w omawianej sprawie złożył Prokurator Generalny, a więc Zbigniew Ziobro będący również Ministrem Sprawiedliwości i głównym architektem kontrowersyjnych zmian w sądownictwie. Prokurator Generalny jest zresztą autorem zdecydowanej większości skarg nadzwyczajnych wniesionych do IKNiSP. Zdaniem ETPC przyznanie Prokuratorowi Generalnemu, którym jest przedstawiciel władzy wykonawczej mający istotny wpływ na funkcjonowanie sądów i kształt Krajowej Rady Sądownictwa, stwarza zagrożenie, że skarga stanie się mechanizmem nadzoru władzy wykonawczej nad orzeczeniami sądowymi. Trybunał zwrócił także uwagę na niedookreśloność przesłanek do wniesienia skargi nadzwyczajnej. Wątpliwości ETPC wzbudziła zwłaszcza odwołanie się w przepisie do sprawiedliwości społecznej oraz możliwość wniesienia skargi w razie „oczywistej sprzeczności istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego”. ETPC podkreślił bowiem, że nadzwyczajny środek zaskarżenia nie powinien być „ukrytą apelacją” prowadzącą do ponownego rozpatrzenia sprawy także pod kątem ustaleń faktycznym. Trybunał odniósł się także krytycznie do przewidzianych w ustawie terminów na wniesienie skargi. Zgodnie z przepisami przez pewien czas od wejścia w życie ustawy Prokurator Generalny i RPO mogą bowiem wnosić skargi nadzwyczajne przeciwko orzeczeniom wydanym aż od 1997 r. Problematyczne okazały się też uprawnienia IKNiSP, który, zdaniem ETPC, może działać nie tylko jako sąd kasacyjny, ale i jako sąd faktów. Wreszcie, Trybunał ponownie wziął pod uwagę wadliwe ukształtowanie IKNiSP ze względu na to, że orzekają w niej wyłącznie sędziowie powołani z naruszeniem prawa. Zdaniem Trybunału te systemowe mankamenty skargi nadzwyczajnej doprowadziły do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w sprawie prezydenta Wałęsy. Skargę nadzwyczajną wniósł w tym przypadku Prokurator Generalny. Opierała się ona tak naprawdę na zarzutach co do ustaleń faktycznych i oceny dowodów przez sądy orzekające w sprawie, można zatem potraktować ją jako „ukrytą apelację”. Ponadto, sprawa została wcześniej dogłębnie rozpatrzona przez sąd sądy obu instancji, a Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Sama skarga nadzwyczajna została przy tym złożona ponad 9 lat od wydania prawomocnego wyroku w tej sprawie. Trybunał nie dopatrzył się zatem żadnych okoliczności, które mogłyby uzasadnić odstąpienie od zasady poszanowania prawomocnych orzeczeń w omawianym przypadku. ETPC stwierdził przy tym, że działania Prokuratora Generalnego mogą być odbierane jako nadużywanie procedur sądowych do realizacji własnych celów politycznych. Wskazują na to wypowiedzi Prokuratora Generalnego, z których wynikało, że celem Prokuratora Generalnego było wykazanie prawdziwości oskarżeń prezydenta Wałęsy o współpracę z komunistycznymi służbami.
Trybunał orzekł też o naruszeniu art. 8 EKPC gwarantującego ochronę prawa do życia prywatnego i rodzinnego. Zdaniem ETPC wyrok IKNiSP miał wpływ na życie prywatne skarżącego. Dotyczył on bowiem formułowanych wobec prezydenta Wałęsy oskarżeń o współpracę ze służbami PRL, co niewątpliwie oddziałuje na jego reputację. Zgodnie z EKPC, każda ingerencja w prywatność musi spełniać pewne wymogi, w tym m.in. być zgodna z prawem. W tym przypadku warunek ten nie został spełniony, gdyż doszło do wydania wyroku przez organ ustanowiony niezgodnie z prawem oraz wskutek rozpoznania skargi nadzwyczajnej, której konstrukcja nie spełnia minimalnych wymogów konwencyjnych.
Wyrok pilotażowy
ETPC postanowił o zastosowaniu w omawianej sprawie procedury pilotażowej. Polega ona na wskazaniu w sentencji wyroku, że źródłem naruszeń Konwencji w danej sprawie są określone problemy systemowe oraz zobowiązaniu władz państwa do ich naprawienia. W omawianej sprawie Trybunał zwrócił uwagę na problemy systemowe dotyczące nieprawidłowości w powołaniach sędziowskich oraz konstrukcji skargi nadzwyczajnej. Odnośnie do tej pierwszej kwestii ETPC przywołał rekomendacje Komitetu Ministrów, z których wynikało, że władze Polski powinny przywrócić niezależność KRS poprzez zapewnienie, że sędziowscy członkowie Rady będą wybierani przez środowiska sędziowskie. Konieczne jest też uregulowanie statusu sędziów powołanych z udziałem nowej KRS oraz wydawanych przez nich orzeczeń oraz zapewnienie skutecznej procedury kontroli uchwał KRS w sprawie wniosków o powołania na stanowiska sędziowskie. ETPC zwrócił też uwagę na potrzebę zapewnienia, że kwestie dotyczące niezależności sądownictwa będą rozpatrywane przez organy stanowiące „niezależny i bezstronny sąd ustanowiony ustawą”, a nie IKNiSP w obecnym składzie. Niezbędne jest także dokonanie reformy polegającej na zmianie lub uchyleniu przepisów dotyczących zasad wnoszenia skargi nadzwyczajnej do SN. ETPC zwrócił w tym zakresie uwagę na zbyt niedookreślone przesłanki jej wnoszenia, możliwość wykorzystywania skargi jako „ukrytej apelacji”, zbyt długie terminy na jej wnoszenie przez Prokuratora Generalnego i RPO oraz konieczność wprowadzenia mechanizmów zabezpieczających przed wykorzystywaniem skarg do realizacji celów politycznych.
Jednocześnie, Trybunał zdecydował o odroczeniu rozpoznawania nowych spraw dotyczących problemów analogicznych do tych będących przedmiotem omawianego wyroku na okres jednego roku. Odroczenie nie będzie dotyczyć spraw już zakomunikowanych oraz nowych, ale dotyczących innych problemów związanych z zagrożeniami dla niezależności sądownictwa w Polsce.
