W październiku 2022 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka zakomunikował sprawę Wałęsa przeciwko Polsce. Sprawa została wszczęta skargą prezydenta Lecha Wałęsy.
W swojej skardze prezydent Wałęsa zarzuca, że uchylenie prawomocnego wyroku w jego sprawie przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego po rozpatrzeniu skargi nadzwyczajnej wniesionej przez Prokuratora Generalnego naruszyło jego prawa zagwarantowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Toczące się postępowanie przed ETPC może mieć bardzo duże znaczenie nie tylko dla skarżącego. Z komunikatu ETPC wynika bowiem, że Trybunał rozważa nawet wydanie wyroku pilotażowego, w którym wskazałby na konieczność wyeliminowania przez Polskę problemów systemowych związanych z funkcjonowaniem skargi nadzwyczajnej.
W swojej opinii amicus curiae Helsińska Fundacja Praw Człowieka skupiła się na relacjach między zasadą pewności prawa a istnieniem nadzwyczajnych środków zaskarżenia służących do podważania prawomocnych orzeczeń. Fundacja zwróciła również uwagę na kontrowersje wokół kształtu skargi nadzwyczajnej oraz jej funkcjonowania w praktyce.
Sprawa Wałęsa przeciwko Polsce związana jest z postępowaniem cywilnym o ochronę dóbr osobistych pomiędzy Lechem Wałęsą a Krzysztofem Wyszkowskim. W 2005 r. Krzysztof Wyszkowski, w wypowiedzi dla mediów, stwierdził, że L. Wałęsa był tajnym współpracownikiem służb PRL. W odpowiedzi na te oskarżenia, L. Wałęsa złożył powództwo o ochronę dóbr osobistych przeciw K. Wyszkowskiemu. W 2010 r. Sąd Okręgowy powództwo oddalił, ale w 2011 r., po rozpoznaniu apelacji L. Wałęsy, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok i zobowiązał K. Wyszkowskiego do publikacji przeprosin. Pozwany złożył następnie skargę kasacyjną, ale SN odmówił przyjęcia jej do rozpoznania. K. Wyszkowski złożył też skargę do ETPC – postępowanie w tej sprawie zakończyło się w 2021 r., gdy polski rząd złożył jednostronną deklarację, przyznając się do naruszenia praw skarżącego.
W 2020 r. Prokurator Generalny, Zbigniew Ziobro, wniósł do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN skargę nadzwyczajną przeciwko prawomocnemu wyrokowi z 2011 r. Sąd Najwyższy skargę tę uwzględnił uchylając orzeczenie korzystne dla Lecha Wałęsy. Jednocześnie, SN wydał rozstrzygnięcie co do meritum sprawy, oddalając apelację L. Wałęsy.
W swojej skardze do ETPC prezydent Wałęsa zarzuca, że wskutek wydania orzeczenia przez skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN doszło do naruszenia szeregu jego praw. Po pierwsze, zdaniem skarżącego, ze względu na fakt wydania orzeczenia przez sędziów powołanych na wniosek tzw. neo-KRS, doszło do naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą. Po drugie, jeden z sędziów rozpoznających skargę nadzwyczajną Prokuratora Generalnego nie był, w ocenie skarżącego, bezstronny. Po trzecie, podważenie prawomocnego wyroku doprowadziło do naruszenia pewności prawa. Po czwarte, doszło także do naruszenia prawa skarżącego do ochrony jego reputacji, które chronione jest w ramach art. 8 EKPC. Wreszcie, zdaniem skarżącego, naruszono także 18 EKPC, gdyż Prokurator Generalny, wnosząc skargę nadzwyczajną w jego sprawie, kierował się tak naprawdę pobudkami politycznymi.
W październiku 2022 r. ETPC zakomunikował sprawę rządowi, zadając przy tym stronom kilka pytań. Odnosiły się one nie tylko do zarzutów postawionych przez skarżącego, ale i do zasadności zastosowania w omawianym postępowaniu procedury pilotażowej. W tym zakresie ETPC zobowiązał też rząd do przedstawienia szczegółowych informacji na temat funkcjonowania skargi nadzwyczajnej w praktyce.
Opinia amicus curiae HFPC
W swojej opinii przyjaciela sądu HFPC skupiła się wyłącznie na kontrowersjach wokół skargi nadzwyczajnej. Fundacja nie odnosiła się więc do meritum sporu między prezydentem Wałęsą a K. Wyszkowskim, ani nie oceniała zasadności wyroku Sądu Najwyższego.
W pierwszej kolejności HFPC podkreśliła, że zgodnie z orzecznictwem ETPC zasada pewności prawa wymaga poszanowania prawomocnych orzeczeń. Niekiedy mogą jednak zaistnieć okoliczności uzasadniające rewizję prawomocnego orzeczenia. Takie uzasadnienie może wynikać choćby z zasady legalizmu czy konieczności ochrony praw jednostki. Państwa mogą więc ustanawiać nadzwyczajne środki zaskarżenia nakierowane na kontrolę prawomocnych rozstrzygnięć sądowych. Istotne jest jednak, aby środki te były odpowiednio skonstruowane. W szczególności, powinny one realizować cel w postaci ochrony jednostki przed rażącą niesprawiedliwością, a nie służyć organom władzy do podważania ostatecznych orzeczeń w celach politycznych. Przy ocenie dopuszczalności danego środka z perspektywy zasady pewności prawa konieczne jest uwzględnienie zwłaszcza takich kryteriów, jak przesłanki jego wnoszenia, terminy, organy uprawnione do jego wniesienia oraz organy powołane do rozpatrzenia go. Należy również uwzględnić funkcjonowanie danego nadzwyczajnego środka zaskarżenia w praktyce.
W drugiej części opinii HFPC zastosowała te kryteria do oceny skargi nadzwyczajnej. Fundacja zauważyła, że przesłanki skargi nadzwyczajnej zostały sformułowane w sposób dość szeroki, zwłaszcza jeśli porówna się je do przesłanek innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia, takich jak kasacja i skarga kasacyjna. Skargę nadzwyczajną wnosi się, z pewnymi wyjątkami, w terminie 5 lat od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia. Co więcej, w okresie przejściowym wynoszącym 6 lat od dnia wejścia w życie ustawy o SN, można zaskarżać nawet orzeczenia, które uprawomocniły się po 17 października 1997 r. Możliwość podważania prawomocnych orzeczeń przed tyloma laty niewątpliwie negatywnie wpływa na poszanowanie pewności prawa. Jeśli chodzi o katalog podmiotów uprawnionych do wnoszenia skarg nadzwyczajnych, obejmuje on Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich i niektóre inne organy. Skargi nie mogą natomiast wnieść same strony postępowania. W praktyce najwięcej skarg wnosi Prokurator Generalny. W tym zakresie Fundacja przypomniała, że urząd Prokuratora Generalnego jest obecnie połączony z urzędem Ministra Sprawiedliwości, któremu z kolei przysługuje szereg kompetencji związanych z organizacją sądownictwa. Ponadto, skargi nadzwyczajne są rozpatrywane przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN, która jest w całości złożona z sędziów powołanych na wniosek tzw. neo-KRS. W świetle orzecznictwa ETPC, sąd złożony z tak powołanych sędziów nie jest „sądem ustanowionym ustawą” w rozumieniu art. 6 EKPC. HFPC odniosła się także do funkcjonowania skargi nadzwyczajnej w praktyce, przywołując w tym zakresie kontrowersyjne sprawy, w których Prokurator Generalny decydował się na wniesienie tego środka zaskarżenia. Kilka takich spraw zostało również opisanych w raporcie opublikowanym przez HFPC w 2021 r.
