W ubiegłym roku Helsińska Fundacja Praw Człowieka skierowała do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej wniosek o udostępnienie informacji publicznej, dotyczący sytuacji osób transpłciowych w polskich więzieniach. W odpowiedzi Dyrektor zapewnił, że Służba Więzienna jest przygotowana do pomagania im, a ich szczególne potrzeby nie stanowią wyzwania dla funkcjonariuszy i administracji.
Z informacji przekazanych Fundacji wynika, że w tym zakresie mogą się pojawiać problemy – dlatego też wiosną HFPC skierowała wystąpienie, w którym przedstawiła międzynarodowe standardy odnoszące się do sytuacji osób transpłciowych pozbawionych wolności.
Biuro Dyrektora Generalnego SW: Zapewnienie właściwych standardów odbywania kary nie stanowi żadnego nowego wyzwania
W kwietniu 2021 r. HFPC zwróciła się do Dyrektora Generalnego SW z pytaniami odnoszącymi się do regulacji i przyjętych procedur w związku z pobytem osób transpłciowych w jednostkach penitencjarnych, działań podjętych w celu zapewnienia im bezpieczeństwa i szkolenia funkcjonariuszy w tym zakresie. Odpowiadając na przedstawione przez Fundację pytania, Dyrektorka Biura Dyrektora Generalnego SW poinformowała, że Służba Więzienna nie wprowadziła dotychczas wewnętrznych uregulowań odnoszących się do transpłciowych więźniów. Jednocześnie jednak zadeklarowała, że „zapewnienie właściwych standardów odbywania kary oraz właściwego poziomu bezpieczeństwa nie stanowi żadnego nowego wyzwania w pracy resocjalizacyjnej”, a przy tym brak odgórnej regulacji i odstępstw „nie oznacza, iż osoby takie pozbawione są odpowiedniego wsparcia administracji więziennej”.
Ponieważ jednak wpływające do Fundacji informacje nie zawsze potwierdzały to stanowisko, Fundacja zdecydowała się skierować do Dyrektora Generalnego SW wystąpienie.
HFPC: Osoby transpłciowe są szczególnie narażone na niewłaściwe traktowanie w miejscach pozbawienia wolności.
W przesłanym wiosną 2022 r. piśmie Fundacja przedstawiła międzynarodowe standardy i wytyczne w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobistego, odpowiedniej opieki zdrowotnej i poszanowania prawa do prywatności osób transpłciowych w zakładach karnych i aresztach śledczych. HFPC podkreśliła, że osoby transpłciowe są szczególnie narażone na niewłaściwe traktowanie w miejscach pozbawienia wolności – na co uwagę zwrócił również Specjalny Sprawozdawca ds. tortur – a ich potrzeby są często pomijane w ramach wymiaru sprawiedliwości. Prowadzić to może do ich izolacji, umieszczania w oddziałach odpowiadających płci wskazanej w dokumentach niezależnie od tożsamości płciowej i ekspresji czy etapu tranzycji jak również częstszego doświadczenia przemocy. Jednocześnie, z obawy przed transfobiczną reakcją funkcjonariuszy, tacy więźniowie mogą powstrzymywać się od wnoszenia skarg. Podkomitet ds. zapobiegania torturom (SPT) także zwracał uwagę na problemy w zakresie bezpieczeństwa osobistego w izolacji penitencjarnej, wskazując, że zagrożenie zwiększać może brak przeszkolenia funkcjonariuszy, nieistniejące regulacje odnoszące się wprost do tożsamości płciowej, nieodpowiednia klasyfikacja czy ocena ryzyka i problemy z adekwatnym ustaleniem miejsca pozbawienia wolności. Mając to na uwadze, Podkomitet podkreślił niezbędność wprowadzenia odpowiednich regulacji, odnoszących szeregu zagadnień związanych z ich pozbawieniem wolności: takich jak odpowiednia klasyfikacja, osadzenie w odpowiedniej jednostce i w odpowiedniej celi, a także ochrona zdrowia.
Do podobnych wniosków dochodziło UNODC czy Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom (CPT), które podkreślały konieczność wypracowania odpowiednich regulacji przez więziennictwo. CPT w raporcie z wizytacji na Malcie zaznaczyło, że regulacja taka musi wprowadzać obowiązek systematycznego rejestrowania i raportowania o przypadkach przemocy motywowanej uprzedzeniami wobec osób transpłciowych, jak również prowadzenia adekwatnego śledztwa w takich sytuacjach, a także uwzględniać w procesie klasyfikacji identyfikacji płciowej więźnia, nawet jeśli nie odpowiada mu oznaczenie płci wskazane w jego lub jej oficjalnej dokumentacji. W ocenie CPT, osoby transpłciowe pozbawione wolności powinny być umieszczane w jednostkach odpowiadających ich tożsamości płciowej, również jeśli jest odmienna niż wskazana w dokumentach, chyba że nie chcą lub z poważnych względów bezpieczeństwa nie mogą się w takiej jednostce znaleźć.
Warte odnotowania wytyczne w tym zakresie zawarte zostały w Zasadach Yogyakarty opracowanych przez grupę ekspertek i ekspertów w 2006 r. i uzupełnionych w 2017 r. Zgodnie z zasadą 9, każda osoba pozbawiona wolności powinna być traktowana w sposób humanitarny, z poszanowaniem jej przyrodzonej i niezbywalnej godności, której integralną częścią są orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Precyzując ogólne zalecenie, w zasadach rekomendowane jest m.in. zapewnienie ochrony przed transfobiczną przemocą, zagwarantowanie udziału w procesie decyzyjnym czy wprowadzenie odpowiednich szkoleń dla funkcjonariuszy.
W przypadku więźniów transpłciowych szczególnego znaczenia nabiera obowiązek zapewnienia adekwatnej opieki zdrowotnej – w tym umożliwienie tranzycji pomimo przebywania w izolacji penitencjarnej i zwrócenie szczególnej uwagi na ich zdrowie psychiczne, szczególnie narażone w związku z doświadczeniem dyskryminacji. UNODC odnotowało, że osobom transpłciowym pozbawionym wolności na świecie często odmawia się świadczeń medycznych związanych z niezgodnością płci, takich jak terapia hormonalna. Podobne wnioski formułowało CPT, które zaleciło władzom austriackim, by zapewniły osobom pozbawionym wolności dostęp do diagnozy i terapii niezgodności płci, odpowiadające poziomowi świadczeń dostępnych dla osób przebywających na wolności. Wnioski takie formułowane były również w odniesieniu do Malty, której Służba Więzienna następnie wprowadziła politykę mającą zapobiegać dyskryminacji i prześladowaniu ze względu na tożsamość płciową, w poszanowaniu godności i autonomii osób transpłciowych, różnorodnych płciowo i interpłciowych pozbawionych wolności. Wprowadzona polityka dotyczy wieku aspektów związanych z detencją, od przyjęcia i rejestracji do szkolenia funkcjonariuszy.
DGSW: Wprowadzenie szczególnych procedur nie jest konieczne.
Mając na uwadze międzynarodowe standardy i dobre praktyki, Fundacja skierowała do Dyrektora Generalnego SW zapytania odnoszące się do planowanych i istniejących procedur, szkoleń i wytycznych dla funkcjonariuszy w zakresie osób transpłciowych w polskich zakładach karnych i aresztach śledczych. W odpowiedzi, która wpłynęła do HFPC na początku maja, Dyrektor wskazał, że stanowisko HFPC zostało poddane analizie przez kierowników merytorycznych komórek organizacyjnych w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej i uzyskano dodatkowe informacje od niektórych dyrektorów okręgowych. Podkreślił na wstępie, że „fundamentalne znaczenie praworządnego traktowania wszystkich osób pozbawionych wolności, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wyznania czy innych właściwości osobistych osoby skazanej, podkreślane jest w trakcie każdej odprawy”, a funkcjonariusze zapoznawani są z zasadami przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji. Jednocześnie zaznaczył, że Służba Więzienna nie ewidencjonuje więźniów pod względem ich orientacji i tożsamości płciowej, a działania takie ocenia „jako wysoce nieetyczne i nieproporcjonalne, ingerujące w prawa i wolności człowieka, wynikające m.in. z Konstytucji RP czy aktów prawa międzynarodowego”. Dyrektor zanegował również istnienie potrzeby wprowadzania szczególnych procedur odnoszących się do osób transpłciowych w zakładach karnych i aresztach śledczych, bowiem „[t]ransseksualizm nie jest żadnym deficytem i nie wydaje się właściwym opracowywanie sposobów oddziaływań i programów korekcyjnych skierowanych wyłącznie do tej grupy osób pozbawionych wolności”. Odpowiadając na pytania HFPC dot. skarg składanych przez osoby LGBTI w więzieniach wskazano, że w 2020 r. zarejestrowanych zostało łącznie 15 skarg dotyczących dyskryminacji na tle orientacji seksualnej, z czego żadna ze skarg nie została uznana za uzasadnioną.
Europejski Trybunał Praw Człowieka zakomunikował polskiemu rządowi skargę w sprawie W. przeciwko Polsce
Sprawa dotyczy przerwania dostępu do terapii hormonalnej dla transpłciowej kobiety przebywającej w zakładzie karnym dla mężczyzn. Skarżąca zarzuciła naruszenie prawa do życia, zakazu tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, prawa do prywatności, prawa do skutecznego środka odwoławczego oraz zakazu dyskryminacji. HFPC przedstawiła Trybunałowi w Strasburgu opinię przyjaciela sądu w tej sprawie. W opinii Fundacja odniosła się do ogólnej sytuacji osób transpłciowych w Polsce i polskich jednostkach penitencjarnych oraz do międzynarodowych standardów odnoszących się do zapewnienia im adekwatnej opieki zdrowotnej w miejscach pozbawienia wolności.
Więcej o sprawie przeczytasz TUTAJ
