Komisja Wenecka opublikowała opinię na temat trzech ustaw reformujących Trybunał Konstytucyjny. Choć Komisja dostrzega wiele pozytywnych elementów zawartych w tych aktach prawnych, to jednak zwraca ona także uwagę na kilka mankamentów, o których informowała wcześniej również Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
Przedmiotem opinii Komisji Weneckiej była ustawa z 13 września 2024 r. o Trybunale Konstytucyjnym, ustawa z 13 września 2024 r. przepisy wprowadzające ustawę o Trybunale Konstytucyjnym oraz projekt ustawy o zmianie Konstytucji. Pierwsza ustawa wprowadza zmiany w organizacji Trybunału oraz trybie postępowania przed tym organem. Druga zawiera rozwiązania mające na celu uporządkowanie sytuacji w Trybunale, który od kilku lat jest pogrążony w kryzysie. W szczególności, reguluje ona skutki wyroków TK wydanych w składach z udziałem osób wybranych na stanowiska sędziowskie z naruszeniem prawa. Z kolei projekt ustawy o zmianie Konstytucji przewiduje m.in. wygaszenie kadencji wszystkich urzędujących sędziów TK i wybór na ich miejsce nowych większością 3/5 głosów w Sejmie. Dwie pierwsze ustawy zostały uchwalone przez Sejm, ale nie weszły w życie, gdyż Prezydent skierował je do TK w trybie tzw. kontroli prewencyjnej (tj. przed ich podpisaniem). Projekt ustawy o zmianie Konstytucji jest obecnie przedmiotem prac legislacyjnych w Senacie.
Podobnie jak we wcześniejszej opinii dotyczącej statusu sędziów powołanych na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa działającej w składzie ukształtowanym po 2018 r., Komisja przypomniała, że proces przywracania praworządności sam musi się opierać na poszanowaniu praworządności. Jej zdaniem, „Poszanowanie praworządności zakłada gotowość do przestrzegania zasad gry, bez względu na to, jak trudne mogą być te zasady, oraz do działania w granicach systemu konstytucyjnego w celu jego zmiany od wewnątrz.”
W pierwszej kolejności Komisja zwróciła uwagę na to, że do wykonania wyroków ETPC konieczne byłoby odsunięcie trzech wadliwie wybranych osób od orzekania. W tym zakresie negatywnie oceniła to, że żadna z opiniowanych ustaw nie zawiera przepisu, który by się do tej kwestii wprost odnosił. Według Komisji konieczne byłoby więc wprowadzenie przepisu, który skutkowałby odsunięciem wadliwie wybranych osób od wszystkich postępowań i zakazywałby przydzielania im nowych spraw.
Komisja sceptycznie odniosła się też do przepisów projektu ustawy o zmianie Konstytucji, które zakładają wygaszenie kadencji wszystkich sędziów Trybunału. Komisja zauważyła, że choć funkcjonowanie Trybunału bywa krytykowane, to jednak formalnie 12 jego sędziów wybrano zgodnie z prawem. Wygaszenie ich kadencji mogłoby prowadzić do wykreowania negatywnego precedensu, który mógłby zostać wykorzystany w przyszłości. Tak radykalny ruch nie jest też konieczny, skoro w ciągu kilku najbliższych lat można będzie wybrać wielu nowych sędziów na miejsca tych, którym skończy się kadencja, co pozytywnie wpłynie na pluralizm składu Trybunału.
Komisja odniosła się również do przepisów ustawy regulujących status wyroków TK wydanych z udziałem wadliwie wybranych osób. Zakładają one stwierdzenie, że wszystkie takie wyroki są nieważne i nie wywołują skutków przewidzianych w Konstytucji. Zdaniem Komisji takie rozwiązanie może jednak negatywnie wpłynąć na pewność prawa i lepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie możliwości wznawiania postępowań. W tym zakresie w opinii odwołano się do raportu HFPC, który analizował tę właśnie kwestię. HFPC wskazała w nim na potencjalne komplikacje wynikające z unieważnienia wszystkich wyroków wydanych w wadliwych składach. Niektóre z nich były bowiem merytorycznie poprawne, a co więcej, mogły prowadzić do nabycia pewnych uprawnień przez różne osoby. Stwierdzenie nieistnienia tych rozstrzygnięć prowadziłoby więc do „odżycia” niekiedy niesprawiedliwych i niekonstytucyjnych przepisów, i to z mocą wsteczną.
Komisja krytycznie odniosła się też do niepublikowania wszystkich wyroków TK przez rząd. Jej zdaniem przyznanie rządowi możliwości kontrolowania mocy wiążącej wyroków byłoby sprzeczne z zasadą rządów prawa.
W opinii pozytywnie oceniono natomiast wiele innych przewidzianych w ustawach rozwiązań dotyczących m.in. procedury powoływania sędziów czy postępowań dyscyplinarnych, jak również doprecyzowanie przepisów dotyczących składania przez sędziów ślubowania przed Prezydentem.
Na zakończenie Komisja zauważyła, że może dojść do kolejnych działań, które będą skutkowały dalszym osłabianiem TK, jak np. wstrzymywanie się przez Sejm z obsadą wakatów w Trybunale. Jej zdaniem takie działania wcale nie przyczynią się jednak do zażegnania kryzysu, lecz mogą stworzyć negatywne precedensy, które będą wykorzystywane w przyszłości.
