Trudno przewidzieć, kiedy zakończy się wojna w Ukrainie i, tym samym, cierpienie osób doświadczających zbrodni międzynarodowych. Wiele z nich trafiło i wciąż trafia do Polski. Jednym z zadań Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka jest dokumentowanie naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka. Wierzymy, że jest to potrzebne ze względu na godność tych osób, odbudowanie ich życia i stworzenie podstaw do rozliczenia bolesnej przeszłości po zakończeniu wojny.
Dokumentowanie prowadzone przez Helsińską Fundację Praw Człowieka ma kilka celów - te najważniejsze to zapewnienie sprawiedliwości ocalałym i bliskim ofiar oraz pociągnięcie do odpowiedzialności sprawców. Ważne, by podkreślić, że kiedy mówimy o sprawiedliwości, nie chodzi tylko o wyroki na sali sądowej; wiąże się to również z dostępem do sprawiedliwości naprawczej, w tym rehabilitacji, pomagającej ludziom choć częściowo odzyskać życie zniszczone przez wojnę.
O jakich doświadczeniach opowiadają nasi rozmówcy?
Bycie uchodźcą to nie tylko utrata domu, pracy i bezpiecznej codzienności. Do stycznia 2024 roku porozmawialiśmy z 1800 osobami i udokumentowaliśmy ponad 100 świadectw.
Część świadectw dotyczy poważnych naruszeń prawa humanitarnego i praw człowieka - usłyszeliśmy o doświadczeniu tortur i nieludzkim traktowaniu w miejscach zatrzymania i w domach, wymuszonych zaginięciach, nielegalnych zatrzymaniach, przymusowych przesiedleniach, przemocy na tle seksualnym i wielu innych. Zebrane przez nas świadectwa potwierdzają także powszechnie znane informacje o nieprecyzyjnych atakach, w których ginęła lub odnosiła obrażenia ludność cywilna, oraz całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu ulegały obiekty cywilne.
Większość powierzonych nam świadectw pochodzi od osób, którym udało się opuścić okupowane przez Federację Rosyjską terytoria. Opowiedziały one o systemowym i głębokim zastraszaniu ludności cywilnej poprzez szereg działań, takich jak groźby śmierci, przemocy, ustanowienie punktów kontrolnych ograniczających swobodę poruszania się, przeszukania domów, przymusowa wymiana paszportów na rosyjskie oraz ograniczanie działalności ekonomicznej i swobody poruszania się.
Wsparcie dla osób doświadczonych przez zbrodnie międzynarodowe
Nie wszyscy nasi rozmówcy gotowi są na przekazywanie świadectw prokuratorom w Polsce lub w Ukrainie. Inni w ogóle nie szukają sprawiedliwości na sali sądowej, potrzebują jedynie podzielić się swoją historią . Wszyscy mają możliwość określenia, w jakim celu chcą powierzyć nam swoje świadectwo.
Świadoma zgoda w procesie dokumentowania musi zakładać również informowanie ocalałych i świadków o tym, że pociągnięcie sprawców zbrodni międzynarodowych do odpowiedzialności na sali sądowej może potrwać wiele lat.
Po półtora roku aktywnego dokumentowania świadectw związanych z konsekwencjami pełnowymiarowej inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę wyraźnie dostrzegamy konieczność zapewnienia systemowego wsparcia osobom doświadczonym przez najpoważniejsze zbrodnie zgodnie z wytycznymi Organizacji Narodów Zjednoczonych, w tym ONZ-owską rezolucją „Podstawowe zasady i wytyczne w sprawie prawa do środka prawnego i reparacji dla ofiar masowych naruszeń prawa międzynarodowego praw człowieka oraz poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego” („UN Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Gross Violations of International Human Rights law and Serious Violations of International Humanitarian Law”). To ludzie, którzy od razu po przybyciu do bezpiecznego kraju potrzebują pomocy humanitarnej, ale także mechanizmów umożliwiających zaradzenie konsekwencjom popełnionych zbrodni - poprzez udzielenie specjalistycznej opieki medycznej, wsparcia psychologicznego lub pomocy prawnej.
Udział Polski i polskiego społeczeństwa w przywracaniu sprawiedliwości
Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka obowiązkiem polskich władz, wynikającym z paktów i traktatów międzynarodowych, jest zapewnienie pokrzywdzonym i ocalałym dostępu do systemowego wsparcia w powrocie do życia społecznego i zawodowego, a także do wymiaru sprawiedliwości. Należy w tym celu dostosować ramy prawne i utworzyć mechanizmy, które umożliwią rozpatrywanie zbrodni międzynarodowych przed polskimi sądami, zgodnie z deklaracjami przedstawicieli polskich władz o konieczności aktywnego zaangażowania się Polski w prowadzenie dochodzeń w sprawie zbrodni prawa międzynarodowego popełnianych podczas agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.
