Helsińska Fundacja Praw Człowieka skierowała do Komitetu Ministrów Rady Europy wystąpienia w sprawie niewykonywania przez polskie władze wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Grzęda przeciwko Polsce, Reczkowicz przeciwko Polsce oraz Xero Flor przeciwko Polsce. Wszystkie te wyroki dotyczyły różnych aspektów kryzysu w polskim sądownictwie.
Grzęda przeciwko Polsce
W wyroku w sprawie Grzęda przeciwko Polsce ETPC stwierdził naruszenie art. 6 EKPC w związku z wygaszeniem kadencji sędziów-członków KRS w 2018 r. bez zapewnienia im drogi sądowej. Odnosząc się do wykonania tego wyroku, HFPC zwróciła uwagę, że zapewnienie kontroli sądowej wygaszenia kadencji z mocy ustawy byłoby trudne. Należy więc postulować, aby władze powstrzymywały się od tego rodzaju środków, chyba że jest to absolutnie konieczne dla realizacji wyjątkowo ważnych celów. Takim celem mogłaby być potrzeba przywrócenia niezależności KRS – dalsze funkcjonowanie tego organu w obecnym kształcie prowadzi bowiem do nieprawidłowości w powołaniach sędziowskich, co stwarza stan ciągłego zagrożenia dla praw człowieka. Niestety, do przywrócenia niezależności KRS wciąż jeszcze nie doszło – członkowie sędziowscy nadal są bowiem wybierani przez Sejm.
Reczkowicz przeciwko Polsce
W wyroku w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce ETPC stwierdził, że wydanie orzeczenia przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego doprowadziło do naruszenia prawa strony do sądu ustanowionego ustawą, chronionego z mocy art. 6 EKPC. Trybunał stwierdził bowiem, że powołania sędziów na wniosek KRS, która od czasu wspomnianej wyżej reformy nie jest już organem niezależnym, były obarczone rażącym naruszeniem prawa krajowego. Konkluzje te ETPC powtórzył w późniejszych wyrokach w sprawach: Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, Advance Pharma sp. z o.o. przeciwko Polsce oraz Juszczyszyn przeciwko Polsce. HFPC, nawiązując do decyzji Komitetu Ministrów z grudnia 2022 r., wskazała, że do wykonania wyroków ETPC w omawianym zakresie konieczne byłoby przywrócenie niezależności KRS, uregulowanie statusu wadliwie powołanych sędziów i wydawanych przez nich rozstrzygnięć oraz zapewnienie sądom możliwości dokonywania oceny prawidłowości powołań sędziowskich w toku konkretnych postępowań.
Odnosząc się do tej pierwszej kwestii, HFPC, podobnie jak w sprawie Grzęda, zwróciła uwagę na potrzebę powrotu do rozwiązania, w którym to sędziowie-członkowie KRS byli autentycznymi przedstawicielami środowiska sędziowskiego. Cel w postaci przywrócenia niezależności KRS może też uzasadniać skrócenie kadencji obecnych członków Rady.
Jeśli chodzi o regulację statusu wadliwie powołanych sędziów, HFPC opowiedziała się za koniecznością wprowadzenia zindywidualizowanej procedury weryfikacji powołań. Procedura taka powinna toczyć się przed niezależną KRS oraz niezależnym i legalnie obsadzonym sądem. Jej efektem byłoby albo złożenie sędziego z urzędu przez sąd, albo zatwierdzenie legalności nominacji sędziowskiej przez niezależną KRS ze skutkiem konwalidacji popełnionych wcześniej naruszeń prawa wynikających z niewłaściwej obsady Rady. Jednocześnie, za zbyt daleko idące HFPC uznała postulaty unieważnienia z mocy prawa wszystkich, lub nawet tylko większej części, powołań sędziowskich. Ani bowiem z orzecznictwa sądów polskich, ani też z wyroków sądów międzynarodowych nie wynika jednoznacznie, że osoby powołane na wniosek nowej KRS w ogóle pozbawione są statusu sędziego w rozumieniu prawa krajowego. Decyzja o unieważnieniu powołań przez ustawodawcę bez zindywidualizowanej kontroli i bez zapewnienia drogi sądowej musiałaby więc budzić kontrowersje i mogłaby być kwestionowana. Ponadto, mogłyby powstać poważne wątpliwości co do wpływu takiego rozwiązania na pewność prawa (m.in. status już wydanych orzeczeń, zagrożenia wynikające z natychmiastowego odsunięcia od orzekania tysięcy wadliwie powołanych sędziów).
Wreszcie, HFPC odniosła się też do kontroli prawidłowości powołań w toku konkretnych postępowań sądowych. W tym zakresie Fundacja zwróciła uwagę na nadmierne ograniczenia konstrukcyjne obowiązującego obecnie tzw. testu niezawisłości i bezstronności sędziego, skutkujące jego bardzo niską skutecznością i niewielkim znaczeniem praktycznym. Fundacja wskazała również na uchwaloną w styczniu 2023 r. nowelizację ustawy o SN, która została zaskarżona przez Prezydenta do Trybunału Konstytucyjnego.
Xero Flor przeciwko Polsce
W wyroku w sprawie Xero Flor ETPC orzekł, że umorzenie postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej z mocy postanowienia wydanego przez Trybunał Konstytucyjny, w którego składzie uczestniczyła jedna z osób nieprawidłowo wybranych na stanowiska sędziów TK w grudniu 2015 r., doprowadziło do naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą gwarantowanego w art. 6 EKPC. HFPC, ponownie odwołując się do decyzji Komitetu Ministrów z grudnia 2022 r., wskazała, że do wykonania orzeczenia ETPC konieczne byłoby podjęcie kilku działań.
Po pierwsze, niezbędne jest natychmiastowe odsunięcie od orzekania wszystkich wadliwie wybranych osób. Chodzi przy tym nie tylko o M. Muszyńskiego, wybranego w grudniu 2015 r., ale i J. Piskorskiego i J. Wyrembaka, którzy zostali wybrani na miejsca „zwolnione” przez L. Morawskiego i H. Ciocha – dwie pozostałe bezprawnie wybrane osoby, które zmarły przed upływem swojej „kadencji”. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wszystkie te osoby zostały wybrane niezgodnie z prawem, na miejsca, które były i wciąż są zajęte przez legalnie wybranych sędziów, od których Prezydent nie odebrał ślubowania.
Po drugie, HFPC wskazała, że władze powinny rozważyć możliwość wprowadzenia procedury wznowieniowej w sprawach zakończonych umorzeniem postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej z mocy postanowienia TK wydanego w składzie z osobami nieuprawnionymi do orzekania. Fundacja zauważyła, że obecne przepisy nie przewidują możliwości wznowienia jakichkolwiek postępowań przed TK, ale nie należy całkowicie wykluczać dopuszczalności wprowadzenia takiej procedury. Postanowienie o umorzeniu postępowania nie rozstrzyga bowiem sprawy co do meritum i nie uniemożliwia ponownego zbadania wniosku co do tych samych przedmiotów i wzorców kontroli. Wznowienie postępowania nie prowadziłoby także do większych problemów praktycznych, a umożliwiłoby usunięcie skutków naruszeń Konwencji w sprawach o podobnym stanie faktycznym do sprawy Xero Flor.
Po trzecie, HFPC podkreśliła, że regulacja skutków prawnych wyroków TK, a więc rozstrzygnięć merytorycznych stwierdzających zgodność (brak niezgodności) lub niezgodność określonych przepisów z normami wyższego rzędu, powinna respektować pewność prawa. Wiele wyroków TK wydanych w składach z wadliwie wybranymi osobami dotyczyło bowiem spraw istotnych dla obywateli. W niektórych przypadkach orzeczenia te mogły nawet doprowadzić do nabycia przez jednostki działające w dobrej wierze pewnych uprawnień. Stwierdzenie, że wszystkie te rozstrzygnięcia są pozbawione mocy prawnej mogłoby zatem prowadzić do wielu komplikacji związanych np. z odżyciem przepisów uznanych przez TK za niekonstytucyjne. Zdaniem HFPC konieczne jest wprowadzenie rozwiązań bardziej zachowawczych, tak aby nie doprowadzić do powstania dalszych zagrożeń dla pewności prawa w Polsce.
Po czwarte, Fundacja zwróciła uwagę na potrzebę rozważenia możliwości wprowadzenia zmian w procedurze wyboru sędziów TK, tak aby zmniejszyć ryzyko politycznych manipulacji. HFPC podkreśliła, że dalej idące zmiany, zakładające np. powierzenie kompetencji do wyboru części sędziów TK innym organom niż Sejm, wymagałoby zmiany Konstytucji, o co w najbliższych latach może być trudno. Nawet bez zmiany Konstytucji możliwe jest jednak wprowadzenie pewnych istotnych zmian polegających np. na umożliwieniu podmiotom niepolitycznym przedstawiania Sejmowi kandydatów na sędziów TK, co zaproponował w swoim projekcie ustawy Zespół Ekspertów Prawnych Fundacji im. Stefana Batorego.
