19 września 2024 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Formela i inni przeciwko Polsce (skargi nr 58828/12 i inne). Wyrokiem tym zakończono postępowanie w sprawie pięciu skarg, z czego cztery dotyczyły Sylwii i Katarzyny Formeli – kobiet żyjących w stałym związku, które nie mogły zawrzeć związku partnerskiego ani małżeństwa w Polsce. W związku z tym m.in. nie były zwolnione z podatku od spadków i darowizn, nie mogły wspólnie rozliczać podatku dochodowego od osób fizycznych, nie były uprawnione do zasiłku opiekuńczego w sytuacji konieczności opieki nad partnerem – które to uprawnienia przysługują małżeństwom.
W związku z postępowaniami odmawiającymi przyznania ww. uprawnień, Sylwia i Katarzyna Formela złożyły skargę do ETPC. W późniejszym okresie skarżące wnosiły także dodatkowe skargi do ETPC, w zakresie kolejnych uprawnień przysługujących małżeństwom, których im odmawiano. Odmówiono także transkrypcji aktu małżeństwa zawartego za granicą. Pierwsza skarga została sporządzona w ramach Programu Spraw Precedensowych HFPC, a sprawę początkowo prowadził Adam Bodnar, który wówczas sprawował funkcję wiceprezesa HFPC. Pełnomocnikami skarżących w zakresie poszczególnych skarg byli: Dorota Pudzianowska, Artur Pietryka oraz Marcin Górski. Połączone skargi zostały zakomunikowane Rządowi RP w czerwcu 2020 r., a sprawa została rozstrzygnięta wyrokiem dnia 19 września 2024 r.
Adwokatka Dorota Pudzianowska komentuje:
Cieszę się, że ETPC wydał wreszcie wyrok w sprawie Formela i inni przeciwko Polsce. W jednej z czterech rozpoznanych dziś sprawach Pań Formela skarga została złożona jeszcze w sierpniu 2012 r., czyli ponad 12 lat temu i była poprzedzona kilkuletnią litygacją na poziomie krajowym. Była to pierwsza sprawa z Polski, która nie tylko pokazywała konkretne przykłady naruszeń praw, ale podnosiła systemowy problem braku uregulowania związków partnerskich.
W wyroku ETPC stwierdził, że: „poprzez odmowę zarejestrowania małżeństwa skarżących w jakiejkolwiek formie i niezapewnienie ram prawnych dla uznania i ochrony [zawartego związku], polskie władze pozostawiły [skarżące] w próżni prawnej i nie zapewniły podstawowej potrzeby uznania i ochrony par jednopłciowych w stabilnych i długotrwałych relacjach. Żaden z interesów publicznych przedstawionych przez Rząd nie przeważa nad interesem skarżących do prawnego uznania i ochrony ich relacji” (§ 26). Ponadto wskazano, że chociaż „państwa-strony [Konwencji] mają szeroki margines oceny w zakresie charakteru reżimu prawnego [związków partnerskich] dla par jednopłciowych, to ważne jest, aby ochrona przyznana przez państwo parom jednopłciowym była adekwatna” (§ 28). W konkluzji stwierdzono naruszenie art. 8 EKPC.
Należy wskazać, że wyrok ten został wydany w trzyosobowym składzie Komitetu, co oznacza, że „tkwiące u podstaw sprawy zagadnienie dotyczące wykładni lub stosowania [EKPC] lub jej protokołów jest już przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa Trybunału” (art. 28 ust. 1 lit. b EKPC). Po raz pierwszy na konieczność instytucjonalizacji związków osób tej samej płci wskazano w wyroku ETPC z 21 lipca 2015 r., Oliari i inni przeciwko Włochom, skargi nr 18766/11 i in.). Pogląd ten został potwierdzony w wyroku Wielkiej Izby ETPC z 17 stycznia 2023 r., Fedotova i inni przeciwko Rosji, skargi nr 40792/10 i in. W stosunku do Polski istnienie obowiązku instytucjonalizacji związków osób tej samej płci zostało wprost stwierdzone w wyroku ETPC z 12 grudnia 2023 r., Przybyszewska i inni przeciwko Polsce, skargi nr 11454/17 i in.
Adwokatka Dorota Pudzianowska podkreśla również, że:
Ważnym (nowym w stosunku do sprawy Przybyszewska i inni przeciwko Polsce) aspektem dzisiejszych wyroków jest stwierdzenie przez ETPC, że naruszenie art. 8 EKPC stanowiła również odmowa transkrypcji przez polskie władze aktu małżeństwa osób tej samej płci zawartego za granicą.
Wyrok w sprawie Formela jest już drugim wyrokiem ETPC, w którym potwierdzono istnienie obowiązku Polski w zakresie instytucjonalizacji związków osób tej samej płci. Zgodnie z art. 46 ust. 1 EKPC państwa-strony Konwencji są zobowiązane do przestrzegania ostatecznych wyroków ETPC, co oznacza w tym przypadku wprowadzenie stosownych zmian legislacyjnych, poprzez utworzenie w polskim ustawodawstwie co najmniej instytucji związków partnerskich osób tej samej płci.
