24 marca 2023 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, wraz z innymi europejskimi organizacjami działającymi na rzecz ochrony praw człowieka, podpisała stanowisko wzywające władze do zaprzestania działań skutkujących przypadkami zaginięć oraz śmierci migrantów i migrantek na granicach. Wspólnie wzywamy władze poszczególnych państw oraz odpowiednie instytucje unijne do podjęcia natychmiastowych działań celem zakończenia dyskryminacyjnych i brutalnych praktyk granicznych, które narażają osoby migrujące na cierpienie, śmierć i zaginięcia. Wzywamy także do przestrzegania międzynarodowych zobowiązań w zakresie ochrony osób migrujących oraz poszanowania praw ich rodzin, które często bezskutecznie próbują uzyskać informacje o losie zaginionych bliskich. Stanowisko jest także wezwaniem do położenia kresu bezkarności przedstawicieli i przedstawicielek władzy publicznej, których działania przyczyniają się do coraz częstszych śmierci i zaginięć na granicach. Ochrona granic nie może bowiem uzasadniać pozbawiania osób migrujących przysługujących im przyrodzonych, niezbywalnych praw, w tym zwłaszcza prawa do życia i godności.
Oryginalny tekst stanowiska, w języku angielskim, został opublikowany na stronie organizacji Last Rights. Stanowisko jest obecnie otwarte do dalszych podpisów przez osoby i organizacje, które chcą domagać się od władz poszanowania praw osób migrujących oraz ich rodzin, które poszukują swoich bliskich. Problem zaginięć i śmierci dotyczy niestety wielu granic na całym świecie. IOM szacuje liczbę osób, które od 2014 roku zaginęły na skutek migracji, na co najmniej 55 tysięcy. Liczba ta jest wysoce niedoszacowana. W związku z powyższym, wraz z innymi organizacjami stoimy na stanowisku, że najwyższy czas, aby państwa dostrzegły skalę dramatu rozgrywającego się na ich granicach i zaczęły przestrzegać zobowiązań międzynarodowych, które dobrowolnie podjęły.
Sytuacja na polsko-białoruskim pograniczu
HFPC po raz kolejny przypomina, że kryzys humanitarny na polsko-białoruskiej granicy trwa. Wbrew twierdzeniom rządu, wybudowana zapora nie zakończyła kryzysu. Cudzoziemcy i cudzoziemki przekraczający granicę poza przejściami granicznymi w dalszym ciągu są zawracani na stronę białoruską w sposób niehumanitarny i niezgody z prawem. Migranci i migrantki zmuszani są najczęściej do powrotu do Białorusi przez bramki dla zwierząt w wybudowanej zaporze, przez tereny bagniste i rzeki graniczne. Samo ukształtowanie terenu na polsko-białoruskim pograniczu i warunki pogodowe, zwłaszcza zimą i jesienią, stanowią zagrożenie dla życia i zdrowia zawracanych w ten sposób osób. Ryzyko to jest spotęgowane w przypadku osób należących do grup szczególnie wrażliwych, takich jak dzieci, osoby chore, osoby starsze, ciężarne kobiety czy osoby z niepełnosprawnościami. W rezultacie, wiele osób wymaga pilnej pomocy medycznej na skutek złamań i urazów, odwodnienia, wyziębienia i wycieńczenia organizmu, a także zaostrzenia objawów istniejących chorób przewlekłych. Z tych powodów od końca września 2021 r. sytuacja na pograniczu polsko-białoruskim określana jest przez osoby i organizacje broniące praw człowieka jako kryzys humanitarny.
Dotychczasowe wyroki sądów krajowych potwierdzają, że migranci i migrantki zawracani są do Białorusi w sposób zbiorowy, tzn. bez dokonania należytej oceny ich indywidualnej sytuacji, weryfikacji ich tożsamości czy wprowadzenia ich danych osobowych do jakichkolwiek oficjalnych rejestrów. W toku tych działań organy nie ustalają w sposób prawidłowy, czy dana osoba deklaruje chęć ubiegania się w Polsce o ochroną międzynarodową. Ponadto, migranci i migrantki zawracani są w sposób, który może narażać ich życie, zdrowie i bezpieczeństwo osobiste. Dokumentowane są przypadki, w których zawracanym osobom nie zapewnia się odpowiedniej pomocy medycznej lub humanitarnej przed ich odesłaniem z terytorium Polski, a zgłoszone służbom przypadki zagrożenia życia są ignorowane. Regułą jest także niezapewnianie zatrzymywanym i zawracanym osobom kontaktu z prawnikiem, pomocy tłumacza ani możliwości poinformowania o zatrzymaniu osoby najbliższej. Takie działania są nie tylko wysoce niehumanitarne, ale również sprzeczne z prawem międzynarodowym, w tym zwłaszcza z bezwzględnie obowiązującą zasadą non-refoulement. Tym bardziej, że udokumentowane przypadki przemocy stosowanej wobec migrantów i migrantek przez białoruskie służby graniczne świadczą o tym, że Białoruś nie może być uznawana za kraj bezpieczny.
Przypadki zaginięć i śmierci
W rezultacie prowadzonej polityki na polsko-białoruskim pograniczu odnotowywane są kolejne przypadki śmiertelne. Tylko w tym roku, głównie na skutek akcji obywatelskich poszukiwań osób zaginionych, w przygranicznych lasach zostało odnalezionych kolejnych 12 ciał lub szczątków ludzkich. Dotychczas odnotowano łącznie 40 przypadków śmiertelnych, natomiast rzeczywista skala śmierci na pograniczu pozostaje nieznana. Należy założyć, że nieodnalezionych ciał migrantów i migrantek, którzy przekroczyli polsko-białoruską granicę, jest znacznie więcej. Świadczyć o tym może fakt, iż ponad 200 osób wciąż jest uznawanych za zaginione.
Informacje o zaginionych pochodzą zazwyczaj od rodzin albo od towarzyszy podróży. Najwięcej zgłoszeń przyjmowanych jest przez grupy pomocowe działające na pograniczu w sezonie jesienno-zimowym, a więc wtedy, kiedy szanse na przeżycie w lesie są najmniejsze. Od początku trwania kryzysu Grupa Granica otrzymała informacje łącznie o 344 osobach zaginionych. Dzięki wysiłkom grup niosących pomoc humanitarną, a także lokalnych mieszkańców i mieszkanek oraz dziennikarzy, dotychczas udało się odnaleźć 107 osób, z czego 17 martwych. Część zaginionych została odnaleziona w ciągu pierwszych kilku dni od utraty kontaktu z bliskimi, natomiast część dopiero po upływie kilku miesięcy. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że zaginieni mogą przebywać w przygranicznych lasach, być zatrzymani na jednej z placówek Straży Granicznej lub w ośrodku strzeżonym dla cudzoziemców, mogą być hospitalizowani, mogli paść ofiarami handlu ludźmi albo zginąć na pograniczu.
Rodziny, które poszukują swoich zaginionych krewnych, zazwyczaj napotykają na bariery geograficzne, administracyjne oraz językowe w uzyskaniu informacji i doprowadzeniu do wszczęcia dochodzenia w celu odnalezienia bliskiej osoby. Z miejsca swojego pobytu, którym jest zazwyczaj odległy kraj pochodzenia, trudno im podjąć skuteczne działania. Rodziny często także obawiają się kontaktu z władzami państwa, którego działania doprowadziły do zaginięcia. Z uwagi na historię prześladowań, często także unikają kontaktu z ambasadami i konsulatami swoich państw celem poszukiwania u nich pomocy. Dlatego to organizacje i ruchy społeczne stoją na pierwszej linii frontu poszukiwań osób zaginionych. Ponieważ jednak migranci i migrantki, którzy zostali zawróceni do Białorusi, rzadko są rejestrowani w Polsce, polskie władze rutynowo informują, że nie posiadają żadnej wiedzy o zaginionej osobie. W związku z nieprowadzeniem aktywnych poszukiwań tych osób przez służby państwowe, organizacjom i ruchom pomocowym pozostaje jedynie przeszukiwanie lasów na własną rękę. 237 osób nadal uważa się za zaginione. Wśród nich są mężczyźni, kobiety i dzieci. Największą grupę stanowią obywatele krajów dotkniętych długotrwałymi konfliktami zbrojnymi lub kryzysami i destabilizacją polityczną, takich jak Syria, Irak, Jemen, Sudan, Demokratyczna Republika Konga, Afganistan, Somalia i Palestyna.
Czynniki sprzyjające zaginięciom
Czynniki, które zostały dotychczas zidentyfikowane przez HFPC jako przyczyniające się do zjawiska zaginięć oraz śmierci migrantów i migrantek na granicy polsko-białoruskiej to przede wszystkim:
- stosowana przez Straż Graniczną praktyka polegająca na zawracaniu migrantów i migrantek do Białorusi bez przeprowadzenia przewidzianych prawem procedur i bez rzeczywistej oceny ich indywidualnej sytuacji, takiej jak sytuacja rodzinna, stan zdrowia czy szczególne potrzeby,
- zmiany w prawie, które de facto umożliwiły zbiorowe zawracanie cudzoziemców poza granice Polski, tzn. nowelizacja Rozporządzenia MSWiA oraz zmiany w ustawie o cudzoziemcach i innych ustawach,
- utrudnienia w dostępie do procedury o udzielenie ochrony międzynarodowej, wynikające z ignorowania przez służby składanych przez cudzoziemców deklaracji o zamiarze ubiegania się o ochronę,
- niewprowadzanie danych każdej osoby zatrzymanej i zawróconej do Białorusi w odpowiednich rejestrach,
- arbitralne zatrzymania, za jakie należy uznać pozbawianie cudzoziemców wolności przed przekazaniem ich do Białorusi bez dochowania gwarancji proceduralnych, w tym sporządzenia protokołu zatrzymania, zapewnienia skutecznego środka odwoławczego, umożliwienia kontaktu z adwokatem, tłumaczem i poinformowania osoby najbliższej o zatrzymaniu,
- warunki terenowe oraz atmosferyczne pogranicza,
- praktyka uszkadzania telefonów migrantów i migrantek stosowana zarówno przez białoruskie, jak i polskie służby graniczne,
- brak mechanizmów identyfikacji osób szczególnie wrażliwych wśród osób przekraczających polsko-białoruską granicy, w tym zwłaszcza ofiar handlu ludźmi, osób z niepełnosprawnościami i dzieci bez opieki,
- kryminalizacja pomocy humanitarnej, która utrudnia udzielanie oddolnej pomocy humanitarnej i medycznej na granicy,
- geograficzne, administracyjne, językowe i inne bariery, na które napotykają rodziny próbujące uzyskać informacje o swoich zaginionych krewnych,
- lęk rodzin osób zaginionych przed kontaktem z polskimi władzami oraz konsulatami i ambasadami swoich krajów pochodzenia,
- brak operacji poszukiwawczych i ratunkowych prowadzonych przez służby państwowe w lasach przygranicznych, pomimo powszechnej wiedzy o tym, iż wielu obecnych tam migrantów i migrantek może wymagać pilnej pomocy medycznej.
Stan prawny
Polityka prowadzona przez polskie władze na polsko-białoruskiej granicy prowadzi do opisanych wyżej poważnych naruszeń podstawowych praw nie tylko samych osób migrujących, ale często także ich rodzin. W większości przypadków zawracani migranci i migrantki nie otrzymują żadnego rozstrzygnięcia administracyjnego o zawróceniu z Polski do Białorusi, od którego mogliby złożyć skuteczne odwołanie. Tuż przed odesłaniem są oni często pozbawiani wolności w sposób, który należy uznać za arbitralny, tzn. bez zapewnienia im odpowiednich gwarancji przysługującym osobom zatrzymanym. Ponadto, Rzecznik Praw Obywatelskich ujawnił, że przynajmniej część migrantów i migrantek była przetrzymywana w nieoficjalnym miejscu zatrzymania, którym był garaż Placówki Straży Granicznej w Białowieży.
W tym kontekście HFPC zwraca uwagę, że w 2013 roku Polska podpisała Konwencję o ochronie wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami (Konwencja), jednak dotychczas jej nie ratyfikowała. W ostatnim czasie, Rzecznik Praw Obywatelskich dwukrotnie zwracał się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Sprawiedliwości z pytaniem o postęp prac nad ratyfikacją. Jej brak uniemożliwia bowiem osobom pokrzywdzonym skorzystanie z mechanizmów skargowych przewidzianych w tym dokumencie. Na skutek braku ratyfikacji polskie władze nie są także zobowiązane do składania cyklicznych sprawozdawań ze sposobu realizacji Konwencji, co mogłyby doprowadzić do poprawy standardów krajowych w tym zakresie. HFPC stoi na stanowisku, że wbrew twierdzeniom Ministerstwa Sprawiedliwości zawartym w odpowiedzi na wystąpienia RPO, przepisy porządku krajowego nie są wystarczające dla realizacji ochrony osób przed wymuszonym zaginięciem określonej w Konwencji, co potwierdza sytuacja osób zaginionych na polsko-białoruskiej granicy. W tym miejscu należy także wskazać, że - wbrew twierdzeniom MS - większość państw członkowskich Unii Europejskiej ratyfikowała Konwencję. Dotychczas nie zrobiło tego jedynie 9 państw członkowskich, w tym Polska.
Co istotne, Komitet ONZ ds. Wymuszonych Zaginięć (Komitet), czyli organ powołany na mocy Konwencji, opublikował w marcu 2023 r. pierwszą wersję komentarza ogólnego w sprawie wymuszonych zaginięć w kontekście migracji. HFPC uczestniczyła w konsultacjach społecznych w toku prac nad tym dokumentem. Komitet podkreśla w nim, że wśród czynników bezpośrednio lub pośrednio przyczyniających się do zaginięć migrantów należy wymienić restrykcyjne i dehumanizujące praktyki zarządzania granicami. Praktyki te, zdaniem Komitetu, obejmują pozbawianie wolności i zawracanie migrantów poza granice państw oraz systematyczne zaniechania w zakresie prowadzenia działań poszukiwawczych i ratunkowych. Komitet jest zdania, że zawracanie migrantów poza granice kraju wiążące się z pozbawieniem wolności i ukrywaniem losu oraz miejsca pobytu tych osób, jest równoznaczne z wymuszonymi zaginięciami w rozumieniu artykułu 2 Konwencji, niezależnie od czasu trwania takiego pozbawienia wolności. Komitet z niepokojem zwraca uwagę także na powszechną bezkarność tych, którzy naruszają prawa migrantów, przyczyniając się do ich zaginięć. Wśród mechanizmów, które mogłyby zapobiegać zaginięciom na granicach, Komitet wymienia: zakaz nieoficjalnego pozbawiania migrantów wolności, obowiązek zbierania danych, zrezygnowanie z polityki push-backów, przestrzeganie zasady non-refoulement, obowiązek prowadzenia akcji poszukiwawczo-ratowniczych przez służby państwowe oraz poszanowanie praw ofiar i ich rodzin. Obowiązki te, w opinii HFPC, nie są obecnie przez Polskę wypełniane.
Niezależnie od kwestii ratyfikacji Konwencji na Polsce ciążą zobowiązania międzynarodowe wynikające z innych aktów prawnych, m.in. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC). Artykuł 2 EKPC gwarantuje prawo do życia, które jest rozumiane także jako obowiązek pozytywny państw w zakresie prowadzenia przez niezależne organy skutecznego dochodzenia w przypadku śmierci (np. Al-Skeini i Inni p. Wielkiej Brytanii, Nachova i Inni p. Bułgarii). Zakaz tortur określony w art. 3 EKPC sprzeciwia się z kolei utrzymywaniu rodzin w niepewności co do losu ich bliskich (np. Orhan p. Turcji, Imakayeva p. Rosji, Enzile Özdemir p. Turcji). Natomiast art. 4 Protokołu 4 EKPC zakazuje zbiorowych wydalen cudzoziemców. Należy przypomnieć, że w wydanym w 2021 roku wyroku w sprawie M.H. i inni p. Chorwacji Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że władze chorwackie nie przeprowadziły rzetelnego śledztwa w sprawie śmierci dziecka, pomimo podejrzenia, że do śmierci doszło w wyniku dokonania niezgodnego z prawem zawrócenia rodziny (push-backu) do Serbii. Tym samym uznał, że Chorwacja naruszyła art. 2 Konwencji, chroniący prawo do życia. Orzeczenie powinno stanowić wyraźną wskazówkę dla polskich władz, że także Polska zobowiązana jest do przeprowadzenia rzetelnych postepowań wyjaśniających w sprawach śmierci, które zostały ujawnione na polsko-białoruskim pograniczu, skutecznych poszukiwanń osób zaginionych, a także do zaprzestania systemowej praktyki zbiorowego zawracania cudzoziemców do Białorusi.
Do zaprzestania nielegalnych push-backów wezwał niedawno także Komitet Rady Europy ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) w sprawozdaniu ze swojej działalności za rok 2022. W raporcie tym Komitet wezwał państwa europejskie do zakończenia bezprawnych praktyk polegających na zbiorowym zawracaniu cudzoziemców poza granice państw i towarzyszącemu często tym praktykom nieludzkiemu traktowaniu tych osób.
Rekomendacje
Celem pełnej ochrony osób migrujących przed utratą życia lub zaginięciem na polsko-białoruskiej granicy, a także poszanowania praw rodzin poszukujących informacji o losie swoich bliskich, HFPC wzywa polskie władze do:
- zaprzestania polityki zbiorowych zawróceń cudzoziemców i cudzoziemek do Białorusi,
- odwrócenia niezgodnych z prawem międzynarodowym i prawem UE zmian w polskim prawie wprowadzonych nowelizacją Rozporządzenia MSWiA i zmianą ustawy o cudzoziemcach,
- rejestrowania danych wszystkich osób, które zostały zatrzymane przez polskie służby w związku z przekroczeniem polsko-białoruskiej granicy,
- zapewnienia każdej zatrzymanej osobie odpowiednich gwarancji proceduralnych, tzn. sporządzenia protokołu zatrzymania, wydania postanowienia o zatrzymaniu, zapewnienia prawa do skorzystania ze skutecznego środka odwoławczego, umożliwienia kontaktu z adwokatem, tłumaczem i poinformowania osoby bliskiej o zatrzymaniu,
- ustanowienia skutecznych procedur zgłaszania i poszukiwania osób zaginionych na polsko-białoruskiej granicy, biorąc pod uwagę szczególny kontekst tych spraw,
- umożliwienia rodzinom poszukującym swoich bliskich legalnego wjazdu do Polski celem uczestniczenia w poszukiwaniach, identyfikacji ciał oraz ewentualnym pogrzebie zmarłych członków rodziny,
- prowadzenia działań poszukiwawczo-ratowniczych w lasach na polsko-białoruskiej granicy w związku z powszechną wiedzą o przebywaniu w tych lasach osób mogących wymagać natychmiastowej pomocy medycznej,
- niezwłocznej ratyfikacji Konwencji o ochronie wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami,
- pociągnięcia do odpowiedzialności wszystkich osób odpowiedzialnych za bezprawne działania na polsko-białoruskiej granicy,
- zaprzestania kryminalizowania działań polegających na niesieniu oddolnej pomocy humanitarnej i medycznej na polsko-białoruskim pograniczu.
