17 września wchodzi w życie nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego, wprowadzająca daleko idące ograniczenia w kontaktach osób tymczasowo aresztowanych z najbliższymi.
Wprowadzane zmiany mogą doprowadzić do utrwalenia się niezgodnych z międzynarodowymi standardami praw człowieka praktyk, polegających na długotrwałym uniemożliwianiu kontaktu telefonicznego osób przebywających w aresztach z ich rodzinami.
HFHR wielokrotnie interweniowała w sprawach osób, które przebywając w areszcie nie mogły się skontaktować z rodziną.
17 września 2022 r. wchodzi w życie część znowelizowanych przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, wprowadzonych ustawą z dnia 5 sierpnia 2022 r. – w tym odnoszących się do kontaktów telefonicznych osób tymczasowo aresztowanych (zmieniony art. 217c k.k.w).
W dotychczasowym brzmieniu przepis ten przewiduje, że osoby tymczasowo aresztowane mogą korzystać z aparatu telefonicznego na zasadach określonych w regulaminie wykonywania tymczasowego aresztowania, po uzyskaniu zgody organu, do którego dyspozycji pozostają (prokuratora lub sądu). Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego dopuszczają przy tym możliwość odmowy wydania zgody w razie pojawienia się uzasadnionej obawy wykorzystania kontaktu telefonicznego w celu bezprawnego utrudniania postępowania karnego lub do popełnienia przestępstwa. Przepis ten nie uzależnia zezwolenia na kontakt z bliskimi od wystąpienia szczególnych okoliczności. Taki warunek został jednak wprowadzony w regulaminie wykonywania tymczasowego aresztowania, zgodnie z którym organ dysponujący bezzwłocznie wydaje zarządzenie o zgodzie na korzystanie z aparatu telefonicznego przez tymczasowo aresztowanego, w szczególnie uzasadnionych przypadkach w celu porozumiewania się z osobą najbliższą. Ponieważ mający rangę niższą niż ustawa regulamin jest w tym zakresie niezgodny z art. 217c k.k.w. i wykracza poza ustawową delegację, podnoszona była jego niezgodność z Konstytucją.
Po wejściu w życie nowelizacji, osoba tymczasowo aresztowana będzie mogła porozumiewać się telefonicznie z osobami innymi niż obrońca, jedynie „w szczególnie uzasadnionych wypadkach, zwłaszcza, gdy bezpośredni kontakt jest niemożliwy lub szczególnie utrudniony, lub gdy wynika to z nagłej sytuacji życiowej”, po (co do zasady) każdorazowym uzyskaniu zgody organu, do którego dyspozycji pozostaje, wydanej w formie zarządzenia. Jeżeli „szczególnie uzasadniony przypadek” nie zachodzi lub istnieje uzasadniona obawa, że kontakt telefoniczny zostanie wykorzystany w celu utrudniania postępowania karnego lub do popełnienia przestępstwa, organ wydaje zarządzenie o odmowie wyrażenia zgody albo jej cofnięciu.
Prawo osób tymczasowo aresztowanych do utrzymywania kontaktu z rodziną: interwencje HFPC
Wejście w życie nowelizacji doprowadzić może do utrwalenia niezgodnych z międzynarodowymi standardami praw człowieka praktyk, polegających na długotrwałym odmawianiu kontaktu z najbliższymi osobom tymczasowo aresztowanym – w szczególności w odniesieniu do kontaktu telefonicznego.
Wiosną 2022, do Fundacji zwrócił się tymczasowo aresztowany twierdzący, że w jednostce penitencjarnej uniemożliwia mu się kontakt z rodziną od września 2021 r. (tj. odkąd jest pozbawiony wolności). Prokuratura odmawiała mu zgody na kontakty telefoniczne z partnerką i dziećmi przebywającymi za granicą, wskazując na możliwość kierowania do nich korespondencji. Kiedy skarżący podjął próbę wysłania do swoich najbliższych listów w języku obcym (będącym jedynym językiem, w którym zarówno on, jak i jego rodzina potrafią się swobodnie komunikować), prokurator zwrócił korespondencję ze względu na brak możliwości poddania cenzurze. W związku z tym, nakazał sporządzenie listu w języku polskim – niezrozumiałym dla żony i dzieci podejrzanego. Gdy mężczyzna zwrócił się do prokuratora z prośbą o podanie podstawy prawnej takiej decyzji, wskazano mu na ogólny obowiązek poddania korespondencji tymczasowo aresztowanych cenzurze. Prokurator zaznaczył jednocześnie, że korespondencja kierowana do partnerki nie jest pismem procesowym, w związku z tym prokurator nie ma obowiązku jej tłumaczenia. Po interwencji Fundacji tymczasowo aresztowanemu umożliwiono wysyłanie do rodziny listów.
We wrześniu Fundacja podjęła interwencję w sprawie tymczasowo aresztowanej kobiety, która od prawie dziewięciu miesięcy nie uzyskała zgody na widzenia i kontakt telefoniczny z najbliższą rodziną. W krótkich uzasadnieniach prokuratura powoływała się na hipotetyczną możliwość uzyskania pośredniego kontaktu z nieprzesłuchanymi świadkami i osobami, których rola w śledztwie nie została jeszcze ustalona – również, gdy odmawiano nadzorowanych przez Służbę Więzienną widzeń z rodzicami czy dziećmi.
HFPC: Długotrwałe ograniczanie kontaktu z bliskimi może stanowić naruszenie prawa do ochrony życia rodzinnego
W obu sprawach Fundacja skierowała interwencje do odpowiednich prokuratur sygnalizując potencjalne naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (stanowiącego m.in. o ochronie życia rodzinnego) i zwracając się o rozważenie, czy dalsze ograniczanie kontaktów telefonicznych oraz, odpowiednio, korespondencji z rodziną lub widzeń jest rzeczywiście niezbędnie konieczne w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka podkreśliła, że pozbawienie wolności ze swojej natury rodzi ograniczenia w zakresie prawa do poszanowania życia rodzinnego, jednak muszą one spełniać kryterium proporcjonalności. Choć w swoim orzecznictwie Trybunał przyznał, że ograniczenia możliwości porozumiewania się z rodziną przez osoby pozbawione wolności same w sobie nie muszą prowadzić automatycznie do naruszenia Konwencji, to jednocześnie stwierdził, że na państwie ciąży obowiązek wspierania więźnia w utrzymywaniu kontaktów z bliskimi, a pomoc władz więziennych w utrzymaniu relacji rodzinnych stanowi istotny element prawa więźniów do poszanowania życia rodzinnego. W ocenie ETPC, stosowanie środków ograniczających możliwość kontaktu z rodziną może być wprawdzie uzasadniane dobrem śledztwa czy bezpieczeństwem jednostki penitencjarnej, ale zagrożenie dla tych dóbr musi mieć charakter rzeczywisty i co za tym idzie – musi być zawsze oceniane z najwyższą starannością przez właściwe organy. Odpowiednie przepisy powinny z tego względu być odpowiednio elastyczne i umożliwiać indywidualizację wprowadzanych ograniczeń, pozwalając tym samym na wyważenie konkurujących ze sobą praw osoby pozbawionej wolności i ryzyka dla interesu publicznego.
Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) również zwracał uwagę na kluczowe znaczenie zapewniania osobom aresztowanym kontaktu ze światem zewnętrznym. Podkreślił on, że osoby tymczasowo aresztowane powinny być uprawnione do utrzymywania kontaktu (korespondencyjnego, na widzeniach i telefonicznego) z rodziną i innymi osobami w taki sam sposób, jak więźniowie odbywający karę pozbawienia wolności. Jako minimum, Komitet określił zapewnienie jednej godziny widzeń i kontakt telefoniczny co najmniej raz w tygodniu, nie wliczając w to kontaktu z obrońcą. Zalecił również wykorzystywanie nowych technologii dla umożliwienia podtrzymywania relacji z rodziną, w tym poprzez połączenia za pośrednictwem internetu. Komitet podkreślał też, w raporcie z wizytacji w Polski w 2004 r., że w żadnym wypadku nie należy zabraniać widzeń osoby tymczasowo aresztowanej z rodzina przez dłuższy czas, a jeśli istnieje obawa bezprawnego utrudniania postępowania, widzenia i inne formy kontaktu mogą być odpowiednio nadzorowane.
W odniesieniu do sprawy więźnia, któremu uniemożliwiano utrzymywanie kontaktu korespondencyjnego z rodziną ze względu na język, Fundacja podkreśliła, że w świetle orzecznictwa ETPC niedopuszczalna jest praktyka odmawiania zgody na taki kontakt wyłącznie ze względu na język komunikacji. HFPC przypomniała również, że Trybunał uznał nakazywanie osadzonym tłumaczenia korespondencji prowadzonej w języku obcym na własny koszt, za naruszenie prawa do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego.
