17 maja to Międzynarodowy Dzień Przeciw Homofobii, Transfobii i Bifobii. Dzień ten upamiętnia usunięcie przez WHO homoseksualizmu z listy chorób w 1990 roku. Osoby LGBTI wciąż muszą się mierzyć z dyskryminacją, uprzedzeniami i agresją, które z biegiem lat wręcz tylko się zaostrzają. Tym bardziej potrzebne są działania na rzecz równego traktowania osób LGBTI, które na stałe wpisane są w katalog prac HFPC.
Przemoc i rosnąca fala nienawiści
Problem nierównego traktowania osób nieheteronormatywnych jest obecny niestety w wielu społeczeństwach. Jak pokazują badania Agencji Praw Podstawowych UE z 2020 r., 40 % osób LGBTI doświadczyło w ciągu ostatnich 5 lat molestowania lub przemocy ze względu na orientację seksualną lub tożsamość płciową. Aż dwie trzecie respondentów z Polski uznało, że w ostatnim czasie w kraju wzrósł poziom przemocy i dyskryminacji względem osób nieheteronormatywnych. Jako główną przyczynę takiej zmiany wskazywano wypowiedzi i nastawienie polityków i przedstawicieli władz.
Niemal wszystkie osoby biorące udział w badaniu uznały, że uprzedzenia względem osób LGBTI nie są należycie zwalczane przez organy państwa. W tym kontekście należy wspomnieć chociażby o atakach na osoby LGBTI, które miały miejsce w trakcie kampanii prezydenckiej w 2020 r. czy przyjmowaniu przez samorządy uchwał przeciwko „ideologii LGBT”.
Są jednak i ruchy w dobrym kierunku – wojewódzkie sądy administracyjne unieważniły wszystkie zaskarżone przez Rzecznika Praw Obywatelskich uchwały „stop ideologii LGBT” podejmowane przez samorządy. Aż 5 z 9 wyroków zapadło w 2022 roku. Sądy administracyjne uznały, że uchwały miały dyskryminujący charakter i stwarzały wrogą, uwłaczającą i zastraszającą atmosferę względem osób nieheteronormatywnych. Dodatkowo nawoływały one do nieprzestrzegania powszechnie wiążącego prawa, które zakazuje nierównego traktowania ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową. Wyroki nie są prawomocne.
Poziom ochrony praw i wolności osób LGBTI w Polsce jest na niskim poziomie, co potwierdza również publikowany corocznie ranking ILGA Europe. W najnowszym zestawieniu za 2022 rok Polska już trzeci rok z rzędu zajęła ostatnie miejsce pośród krajów Unii Europejskiej.
Więcej o sytuacji osób LGBT piszemy w raporcie: 2020. Pandemia, kryzys praworządności, wyzwania dla praw człowieka (s. 53-57), a także rozmawiamy w podcaście „Po stronie wolności” z Mają Heban i prawnikiem HFPC adw. Jarosławem Jagurą.
Bez ochrony przed mową nienawiści
W Polsce brak jest przepisów, które chroniłyby przed przestępstwami lub mową nienawiści motywowanymi uprzedzeniami wobec osób LGBTI. Od wielu lat organizacje międzynarodowe bezskutecznie wzywają Polskę do wprowadzenia w tym zakresie odpowiednich zmian w prawie. W efekcie dochodzenie ochrony swoich praw w takich przypadkach jest albo bardzo utrudnione, albo wręcz niemożliwe. Sprawcy wypowiedzi naruszających godność osób LGBTI pozostają bezkarni.
Z polskich sądów płyną jednak sygnały, że można szukać ochrony swoich praw w inny sposób. W lutym 2022 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że osoby LGBTI mogą na drodze procesu cywilnego poszukiwać ochrony przed nienawistnymi wypowiedziami. Sprawa dotyczyła publicznego nazwania przez jedną z działaczek anti-choice osób LGBTI m.in. „zboczeńcami”. Pozew o ochronę dóbr osobistych przeciwko niej skierowało 16 osób. Sąd Apelacyjny uchylił wcześniejszy niekorzystny wyrok i nakazał powtórzyć proces, podkreślając, że wypowiedzi działaczki miały charakter mowy nienawiści, a osoby LGBTI, które skierowały do sądu pozew, mogą domagać się ochrony swoich praw.
Praktyczne skutki nieuznawania związków par jednopłciowych
W odróżnieniu od zdecydowanej większości krajów UE Polska nie przewiduje żadnej formy ochrony i uznania dla związków osób tej samej płci. W efekcie oznacza to, że te osoby nie mogą korzystać z przywilejów gwarantowanych małżonkom, np. zwolnienia z obowiązku zapłaty podatku od darowizn, prawa do wspólnego opodatkowania, prawem do zasiłku na czas sprawowania opieki nad chorym członkiem rodziny czy zarejestrowania w polskich księgach stanu cywilnego aktu małżeństwa zawartego za granicą.
W zeszłym roku Europejski Trybunał Praw Człowieka zakomunikował polskiemu rządowi szereg spraw dotyczących tych problemów. HFPC zapewniła pomoc prawną skarżącym.
Dzieci par jednopłciowych: problemy z nadaniem numeru PESEL i obywatelstwa
Brak uregulowania przez polskie prawo związków osób LGBTI powoduje też dalsze konsekwencje.
Przykładowo, polskie urzędy odmawiają transkrypcji zagranicznych aktów urodzenia dzieci, w których jako rodzice są wskazane osoby tej samej płci. W efekcie dzieci te mają problem z uzyskaniem polskich dokumentów tożsamości lub numeru PESEL i znajdują się w próżni prawnej.
Fundacja jest zaangażowana kilka takich postępowań zarówno przed sądami krajowymi jak i przed Trybunałem w Strasburgu, gdzie skarga czeka jeszcze na rozpoznanie.
Niekiedy też polskie organy odmawiają potwierdzania posiadania obywatelstwa polskiego dzieciom par jednopłciowych. Fundacja razem z innymi organizacjami działającymi na rzecz osób LGBTI złożyła opinię przyjaciela sądu w postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dotyczącym tego problemu.
Uzgodnienie płci, czyli pozew przeciwko rodzicom
Istotnym problemem jest również brak ustawowego uregulowania procedury uzgodnienia płci. Jedyna dostępna ścieżka, wypracowana w wyniku praktyki sądowej, jest krytykowana, ponieważ nie jest dostosowana do specyfiki takich spraw i zakłada ona konieczność pozwania przez osobę transpłciową swoich rodziców, co jest odbierane jako stygmatyzujące i upokarzające. Ponadto, wobec braku jednolitego modelu tych postępowań przebieg spraw o uzgodnienie płci może się od siebie różnić w poszczególnych sądach. To zagadnienie również oceni Europejski Trybunał Praw Człowieka.
Równe traktowanie na sali sądowej
Oprócz działań prawnych ważnym elementem na drodze do równego traktowania osób LGBTI jest edukacja. Dlatego Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz Kampania Przeciw Homofobii prowadziła cykl szkoleń dla prawników i prawniczek, podczas których uczymy o równym traktowaniu osób LGBTI, standardach międzynarodowych oraz uwrażliwiamy na potrzeby tej grupy, które mogą pojawić się w kontakcie z wymiarem sprawiedliwości.
Szkolenia w ramach projektu „Równe traktowanie na sali sądowej – dostęp do wymiaru sprawiedliwości osób LGBTI” obejmują sędziów, adwokatów i radców prawnych.
Program warsztatów wspiera stworzony w ramach projektu Przewodnik, który pozwala prawnikom samodzielnie ocenić własne zachowanie, czy należycie uwzględnili potrzeby osób LGBTI oraz czy było ono wolne od stereotypów i uprzedzeń.
Znajdują się w nim:
- Pytania, które warto zadać sobie przed przystąpieniem do czynności procesowych lub udzielania pomocy prawnej w sprawie, w której występuje osoba LGBTI.
- Wskazówki przydatne podczas postępowań z udziałem osób LGBTI, np. w sprawach zachowań motywowanych uprzedzeniami, sprawach rodzinnych, postępowań o uzgodnienie płci.
- Odesłania do ważnych orzeczeń, materiałów i publikacji, w których można znaleźć dodatkowe informacje.
Projekt „Równe traktowanie na sali sądowej – dostęp do wymiaru sprawiedliwości osób LGBTI” jest finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Rights, Equality and Citizenship Programme (2014–2020).
Cykl szkoleń został objęty Patronatem Honorowym Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce.
