HFPC przypomina, że jawność postępowań sądowych należy do konstytucyjnych cech działalności sądów. Co więcej, stanowi o niej także art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Zasada jawności ma na celu zapewnienie wszystkim uczestnikom postępowania, jak również innym zainteresowanym, możliwości bezpośredniego śledzenia przebiegu procesu oraz informowania o nim za pomocą środków przekazu społecznego. Jawność oznacza „wprowadzenie kontroli społecznej nad działalnością sądów, jest istotną gwarancją prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, zachowania przez sądy zarówno prawnych wymogów postępowania, zachowania niezawisłości i bezstronności, jak też społecznego poczucia sprawiedliwości”[1]. Tym samym, wstęp publiczności na posiedzenia i rozprawy sądowe w celu zasięgnięcia wiedzy o przebiegu i wynikach sprawy powinien być powszechnie dostępny.
W tym kontekście należy wspomnieć o wydawanych w dobie koronawirusa zarządzeniach prezesów i dyrektorów sądów powszechnych w sprawie zasad funkcjonowania i organizacji sądów w czasie pandemii. Mając na uwadze wyjątkową sytuację w państwie, prawie wszystkie z 369 sądów w Polsce ograniczyły możliwość udziału publiczności w jawnych postępowaniach sądowych. Ponad połowa z nich, a dokładnie 202 sądy (54,7%), zezwala na udział publiczności w rozprawach i posiedzeniach. Jednakże znaczna część z nich wprowadziła konieczność wcześniejszego zgłoszenia w celu uzyskania karty wstępu lub zezwolenia osoby uprawnionej (najczęściej prezesa sądu, dyrektora sądu lub przewodniczącego wydziału). W części zarządzeń sądowych zastrzeżono możliwość ograniczenia lub uniemożliwienia dostępu publiczności do sal rozpraw, w sytuacji, gdy ilość osób w budynku sądu przekroczyłaby określone normy. Ponadto, wiele sądów uzależniło możliwość wejścia na salę rozpraw od decyzji przewodniczącego składu orzekającego, przy uwzględnieniu konieczności zachowania zasad bezpieczeństwa oraz spełnieniu wymogów sanitarnych.
Całkowite wyłączenie udziału publiczności w posiedzeniach i rozprawach sądowych wprowadzone zostało w 24 sądach (6,5%). W 119 (32,3%) nie wprowadzono wprost zakazu udziału osób trzecich w posiedzeniach i rozprawach, publiczność nie została jednak wymieniona na liście osób uprawnionych do wejścia do budynku. W 24 sądach (6,5%) nie podano natomiast żadnej informacji na temat możliwości udziału publiczności w rozprawach i posiedzeniach.
Warto zaznaczyć, że informacje o dostępności do posiedzeń i rozpraw sądowych w większości stron internetowych są trudne do znalezienia. Zarządzenia prezesów oraz dyrektorów sądów, nawet w tych samych okręgach, nie są tożsame. Każdy z sądów wprowadza odmienne zasady udziału publiczności, które niejednokrotnie również nie są precyzyjne. W bardzo wielu przypadkach, należy z wyprzedzeniem zgłosić chęć udziału w posiedzeniu lub rozprawie sądowej. Jednakże w większości przypadków nie podano informacji, kiedy i w jaki sposób trzeba ubiegać się o zezwolenie na wejście do budynku sądu.
Wspomniane powyżej ograniczenia wprowadzane są na bieżąco zarządzeniami prezesów i dyrektorów sądów powszechnych. Za podstawę prawną organy przyjmują m.in. przepisy Prawa o ustroju sądów powszechnych, Regulaminu urzędowania sądów powszechnych, z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozpowszechnianiem się wirusa SARS-CoV-2 oraz rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 16 maja 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii.
Szczegółowe dane (stan na 30 lipca 2020 r.) ze wszystkich 369 sądów zastały zawarte w Tabeli. Helsińska Fundacja Praw Człowieka na bieżąco zamierza analizować i monitorować możliwość udziału publiczności w rozprawach i posiedzeniach sądowych.
[1] Sarnecki Paweł. Art. 45. W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II. Wydawnictwo Sejmowe, 2016.
