Od czasu rozpoczęcia kryzysu humanitarnego na granicy Unii Europejskiej z Białorusią, do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wpłynęło łącznie kilkadziesiąt skarg złożonych przez osoby w drodze, wobec których władze naruszyły standardy prawnoczłowiecze wyrażone m.in. w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka wspólnie ze Stowarzyszeniem Interwencji Prawnej przedstawiły swoje stanowisko w dwóch sprawach, których rozpatrzenie przekazano Wielkiej Izbie Trybunału w Strasburgu – R.A. i inni przeciwko Polsce (42120/21) oraz C.O.C.G. i inni przeciwko Litwie (17764/22)*. Sprawy te są o tyle istotne, że rozstrzygnięcie Wielkiej Izby może ustanowić precedens oraz wskazać jednoznaczne stanowisko ETPCz wobec sytuacji naruszeń praw człowieka na granicy UE z Białorusią.
Sprawa R.A. i inni przeciwko Polsce jest kluczowa w perspektywie oceny działań władz polskich oraz ma znaczący wymiar symboliczny. Dotyczy ona okoliczności uniemożliwienia grupie 32 obywateli i obywatelek Afganistanu wjazdu na terytorium RP oraz ubiegania się o ochronę międzynarodową, przy ich jednoczesnym braku możliwości powrotu do Białorusi (Usnarz). Sytuacja ta wyznacza początek trwającego od ponad 3 lat kryzysu humanitarnego na pograniczu. Pułapka, w której znaleźli się cudzoziemcy i cudzoziemki – braku możliwości ubiegania się o ochronę międzynarodową oraz dostępu do podstawowych potrzeb, takich jak żywność, woda czy opieka medyczna, stanowi zdaniem skarżących naruszenie praw człowieka zagwarantowanych przez EKPC, w tym zakazu nieludzkiego oraz poniżającego traktowania.
Sprawa C.O.C.G. i inni przeciwko Litwie również dotyczy problematyki sytuacji osób przekraczających granicę UE poprzez Białoruś – konkretnie czterech obywateli Kuby, którzy przed udzieleniem im statusu uchodźcy w Litwie, zostali kilkukrotnie pushbackowani na terytorium Białorusi, uniemożliwiano im złożenie wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej, a także umieszczono w ośrodkach detencyjnych.
HFPC oraz SIP we wspólnie złożonych interwencjach do obu spraw, przedstawiły sytuację, która ma miejsce na granicy polsko-białoruskiej od sierpnia 2021 r., zwracając uwagę na powszechną praktykę stosowania pushbacków oraz przemocy, a także przedstawiając Trybunałowi w Strasburgu stanowiska polskich sądów powszechnych w tej kwestii, które wielokrotnie orzekały o bezprawności zawróceń cudzoziemców na terytorium Białorusi bez indywidualnego zbadania sprawy. Organizacje podkreśliły istotny kontekst:
- długoletniej praktyki organów polskich nierespektujących prawa ubiegania się o ochronę międzynarodową,
- uchwalonych, począwszy od 2021 r., zmian w prawie de facto legalizujących pushbacki,
- krytyki organizacji pozarządowych oraz międzynarodowych wobec polskich rozwiązań prawnych wprowadzonych na potrzeby zarządzania sytuacją na granicy,
- orzecznictwa sądów krajowych stwierdzającego nielegalność pushbacków oraz przepisów je wprowadzających.
*Linkowane opisy spraw na portalu ETPC Hudoc są dostępne w języku angielskim i francuskim.
