Od czasu rozpoczęcia kryzysu humanitarnego na granicy Unii Europejskiej z Białorusią, do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wpłynęło łącznie kilkadziesiąt skarg złożonych przez osoby w drodze, wobec których władze naruszyły standardy prawnoczłowiecze wyrażone m.in. w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
[AKTUALIZACJA 11 lutego 2025 r.]
Na 12 lutego 2025 r. w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasbourgu zaplanowane są trzy rozprawy dotyczące tzw. „pushbacków” na białoruskim pograniczu w latach 2021 - 2023. W dwóch z nich interweniowaliśmy wraz ze Stowarzyszeniem Interwencji Prawnej (https://hfhr.pl/aktualnosci/interweniujemy-przed-etpc-ws-pushbackow ).
Rozprawa 12 lutego dotyczy następujących spraw:
R.A. i inni przeciwko Polsce (skarga nr 42120/21), dotycząca grupy obywateli Afganistanu, którzy zarzucają, że zostali pozostawieni w prowizorycznym obozie na granicy między Białorusią a Polską od 8 sierpnia do 23 października 2021 r. Twierdzą, że ostatecznie zostali odesłani z Białorusi do Afganistanu, gdzie obecnie mieszkają.
H.M.M. i inni przeciwko Łotwie (nr 42165/21), dotycząca grupy obywateli Iraku pochodzenia kurdyjskiego, którzy twierdzą między innymi, że zostali wypychani w okolicy granicy łotewsko-białoruskiej począwszy od 11 sierpnia 2021 r. Wszyscy oni ostatecznie otrzymali pozwolenie na wjazd na Łotwę, ale zostali następnie deportowani do Iraku w różnych terminach od listopada 2021 r. do marca 2022 r.
C.O.C.G. i inni przeciwko Litwie (nr 17764/22), dotycząca czterech obywateli Kuby i ich wielokrotnych prób wjazdu na Litwę w marcu i kwietniu 2022 r. przez granicę z Białorusią. Ostatecznie wjechali na Litwę 13 kwietnia 2022 r. i zostali zatrzymani. Od tego czasu wydano im stałe zezwolenia na pobyt.
W Trybunale oczekuje na rozpatrzenie ponad 30 podobnych spraw przeciwko Łotwie, Litwie i Polsce. Powyższe trzy wybrane skargi zostaną rozstrzygnięte przez Wielką Izbę Trybunału, a obrany przez nią kierunek będzie kontynuowany przy rozstrzyganiu pozostałych podobnych spraw.
Spodziewamy się, że Trybunał oceni, czy w obliczu zorganizowanego przez państwo trzecie szlaku migracyjnego, Polska i inne państwa-strony Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nadal zobowiązane są do indywidualnego zbadania sprawy każdej osoby, która obawia się wydalenia z terytorium Polski z uwagi na zagrożenie w państwie trzecim. Dotychczasowe orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach przeciwko Polsce nie pozostawia wątpliwości, że każde zawrócenie na Białoruś rodzi potencjalne ryzyko naruszenia art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, czyli zakazu stosowania tortur oraz zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania. Zdaniem ETPCz, art. 3 Konwencji nakłada na Polskę zarówno prawny, jak i etyczny obowiązek bezwzględnego powstrzymania się od zawracania na terytorium Białorusi jakiejkolwiek osoby, bez dokładnego zbadania, czy istnieje realne ryzyko, że osobie ubiegającej się o ochronę międzynarodową odmówi się w tym państwie dostępu do odpowiedniej procedury chroniącej ją przed wydaleniem do kraju pochodzenia (por. np. wyroki ETPC w sprawach M.K. i inni p. Polsce, § 178; D.A. i inni p. Polsce, § 64).
To m.in. w oparciu o dotychczasowe orzecznictwo Trybunału wydaliśmy krytyczną opinię do projektu ustawy umożliwiającej zawieszenie prawa przyjmowania wniosków o ochronę międzynarodową (https://hfhr.pl/aktualnosci/nie-dla-ustawy-zawieszajacej-prawo-do-azylu-negatywna-opinia-hfpc).
Wyrok Trybunału może być więc istotny dla oceny zgodności planowanej ustawy o zawieszeniu prawa do azylu z Europejską Konwencją Praw Człowieka. Może dostarczyć cennych wskazówek, dotyczących obowiązku respektowania podstawowych praw osób migrujących w obliczu instrumentalizowania migracji, jak ma to miejsce na polsko-białoruskiej granicy. Zanim poznamy wyrok, może jednak upłynąć od kilku do kilkunastu miesięcy od rozprawy.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka wspólnie ze Stowarzyszeniem Interwencji Prawnej przedstawiły swoje stanowisko w dwóch sprawach, których rozpatrzenie przekazano Wielkiej Izbie Trybunału w Strasburgu – R.A. i inni przeciwko Polsce (42120/21) oraz C.O.C.G. i inni przeciwko Litwie (17764/22)*. Sprawy te są o tyle istotne, że rozstrzygnięcie Wielkiej Izby może ustanowić precedens oraz wskazać jednoznaczne stanowisko ETPCz wobec sytuacji naruszeń praw człowieka na granicy UE z Białorusią.
Sprawa R.A. i inni przeciwko Polsce jest kluczowa w perspektywie oceny działań władz polskich oraz ma znaczący wymiar symboliczny. Dotyczy ona okoliczności uniemożliwienia grupie 32 obywateli i obywatelek Afganistanu wjazdu na terytorium RP oraz ubiegania się o ochronę międzynarodową, przy ich jednoczesnym braku możliwości powrotu do Białorusi (Usnarz). Sytuacja ta wyznacza początek trwającego od ponad 3 lat kryzysu humanitarnego na pograniczu. Pułapka, w której znaleźli się cudzoziemcy i cudzoziemki – braku możliwości ubiegania się o ochronę międzynarodową oraz dostępu do podstawowych potrzeb, takich jak żywność, woda czy opieka medyczna, stanowi zdaniem skarżących naruszenie praw człowieka zagwarantowanych przez EKPC, w tym zakazu nieludzkiego oraz poniżającego traktowania.
Sprawa C.O.C.G. i inni przeciwko Litwie również dotyczy problematyki sytuacji osób przekraczających granicę UE poprzez Białoruś – konkretnie czterech obywateli Kuby, którzy przed udzieleniem im statusu uchodźcy w Litwie, zostali kilkukrotnie pushbackowani na terytorium Białorusi, uniemożliwiano im złożenie wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej, a także umieszczono w ośrodkach detencyjnych.
HFPC oraz SIP we wspólnie złożonych interwencjach do obu spraw, przedstawiły sytuację, która ma miejsce na granicy polsko-białoruskiej od sierpnia 2021 r., zwracając uwagę na powszechną praktykę stosowania pushbacków oraz przemocy, a także przedstawiając Trybunałowi w Strasburgu stanowiska polskich sądów powszechnych w tej kwestii, które wielokrotnie orzekały o bezprawności zawróceń cudzoziemców na terytorium Białorusi bez indywidualnego zbadania sprawy. Organizacje podkreśliły istotny kontekst:
- długoletniej praktyki organów polskich nierespektujących prawa ubiegania się o ochronę międzynarodową,
- uchwalonych, począwszy od 2021 r., zmian w prawie de facto legalizujących pushbacki,
- krytyki organizacji pozarządowych oraz międzynarodowych wobec polskich rozwiązań prawnych wprowadzonych na potrzeby zarządzania sytuacją na granicy,
- orzecznictwa sądów krajowych stwierdzającego nielegalność pushbacków oraz przepisów je wprowadzających.
*Linkowane opisy spraw na portalu ETPC Hudoc są dostępne w języku angielskim i francuskim.
