W sprawie Łuczkiewicz i inni p. Polsce Europejski Trybunał Praw Człowieka ma możliwość rozwinięcia standardów dotyczących ochrony praw osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin, w kontekście dostępu do świadczeń społecznych. Sprawa dotyczy grupy opiekunów osób z niepełnosprawnościami, którzy w 2013 r. na skutek zmiany przepisów zostali pozbawieni prawa do świadczenia pielęgnacyjnego.
Świadczenie to przysługuje osobie, która w związku z opieką nad bliską osobą z niepełnosprawnością rezygnuje lub nie podejmuje zatrudnienia. W jednym z orzeczeń Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „[w] istocie jest to świadczenie, które ma zabezpieczyć egzystencję osób niepełnosprawnych przez wspieranie tych, którzy opiekują się nimi”.
W 2013 r. prawo do świadczenia pielęgnacyjnego uzależniono od tego, kiedy powstała niepełnosprawność osoby znajdującej się pod opieką. Od tego momentu ustawa o świadczeniach rodzinnych wskazuje, że świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała przed ukończeniem 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia. Skarżący nie mogą ubiegać się o to świadczenie, ponieważ niepełnosprawność osób, którymi się opiekują powstała już po 18 albo po 25 roku życia. W podobnej sytuacji znajduje się grupa około 150 tys. osób, są to tzw. opiekunowie dorosłych osób z niepełnosprawnościami.
W 2014 r. wprowadzono zasiłek dla opiekuna, który mogły otrzymać osoby, które utraciły prawo do świadczenia pielęgnacyjnego w 2013 r., jest ono jednak niższe od utraconego świadczenia.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego
Już w 2014 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że zróżnicowanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego opiekunów osób z niepełnosprawnością ze względu na moment powstania niepełnosprawności narusza konstytucyjną zasadę równego traktowania. Zdaniem Trybunału taki warunek w sposób nieusprawiedliwiony dzieli grupę opiekunów dorosłych osób z niepełnosprawnościami.
Władze Polski nadal nie wykonały wyroku Trybunału Konstytucyjnego i nie przyjęły rozwiązań zapewniających równe traktowanie wszystkich opiekunów osób z niepełnosprawnościami.
Różnice w praktyce organów i sądów orzekających w sprawach świadczeń pielęgnacyjnych
HFPC zbadała sposób rozstrzygania spraw o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawnościami, których niepełnosprawność powstała w dorosłym życiu. Fundacja chciała zbadać czy wyrok Trybunału Konstytucyjnego, mimo braku zmian legislacyjnych, wpłynął na decyzje sądów i organów. Ze zgromadzonych danych wynika, że praktyka organów i sądów orzekających w tych sprawach w latach 2013 – 2018 była zróżnicowana.
Ostatecznie ukształtowała się korzystna dla opiekunów praktyka sądów administracyjnych. Sądy stanęły na stanowisku, że świadczenie pielęgnacyjne powinno być przyznawane opiekunom bez względu na to, kiedy osoby, którymi się opiekują stały się niepełnosprawne. Natomiast co do zasady organy administracji (prezydenci, burmistrzowie miast lub wójtowie gmin) nadal stosują kryterium momentu powstania niepełnosprawności i nie wydają decyzji przyznających świadczenia pielęgnacyjne opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawnościami.
Indywidualne rozstrzygnięcia sądów i organów administracji publicznej korzystne dla tej grupy opiekunów nie rozwiązują systemowego problemu. Rząd kategorycznie wyklucza możliwość przyznania świadczenia pielęgnacyjnego opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawnościami na podstawie obowiązujących przepisów. Zdaniem Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej pozytywne rozpatrywanie wniosków tych opiekunów jest niedopuszczalne, a miasta i gminy, które wypłacają tym osobom świadczenia pielęgnacyjne są kontrolowane co do prawidłowości wydatkowania środków publicznych.
Ryzyko zagrożenia ubóstwem
Kwota świadczenia pielęgnacyjnego wynosi obecnie 1477 zł miesięcznie i podlega corocznej waloryzacji. Dane pokazują, że niepełnosprawność któregoś z członków rodziny znacznie zwiększa ryzyko zagrożenia ubóstwem. W 2017 r. w Polsce poniżej poziomu ubóstwa skrajanego żyło 6,7 % osób w gospodarstwach domowych, w których żyje co najmniej jedna osoba z niepełnosprawnością. Przy czym w pozostałych gospodarstwach odsetek ten wyniósł 3,7 % osób, a dla ogółu społeczeństwa 4,3 %. Dane te pokazują, że pomoc materialna dla opiekunów osób z niepełnosprawnościami może pozwolić uniknąć ubóstwa wielu rodzinom.
„Odpowiedni poziom wsparcia finansowego przekazywanego osobom z niepełnosprawnościami czy ich rodzinom, jest jedną z gwarancji poszanowania prawa do godności, autonomii osób z niepełnosprawnościami, o których mowa m.in. w Konwencji ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami. Take świadczenia są jedną z form wsparcia ułatwiających pełne włączenie osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwo ” – mówi Jarosław Jagura, prawnik HFPC.
„Rozstrzygnięcie ETPC w tej sprawie będzie miało istotne znaczenie dla całej grupy opiekunów dorosłych osób z niepełnosprawnościami w Polsce, którzy w 2013 r. zostali pozbawieni prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Wyrok Trybunału i zawarte w nim wnioski pozostaną również nie bez znaczenia dla wszystkich opiekunów osób z niepełnosprawnościami w Europie” – stwierdza Katarzyna Wiśniewska, prawniczka HFPC.
