Na problemy dotyczące polskich regulacji prawnych oraz praktyki organów postępowania w zakresie zapewnienia pomocy obrońcy zwracają regularnie uwagę organy międzynarodowe, w tym Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom, Komitet przeciwko Torturom ONZ czy też Podkomitet przeciwko Torturom.
Również z raportów Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wynika, że wciąż dostęp do pomocy prawnika na pierwszych etapach postępowania nie jest w pełni respektowany. Podobne wnioski płyną z raportów Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, który stale monitoruje tę kwestię.
W ocenie wielu podmiotów krajowych regulacje kodeksu postępowania karnego nie stanowią również gwarancji praw przewidzianych w unijnej dyrektywie o dostępie do adwokata.
Monitoringi organizacji pozarządowych i ciał międzynarodowych zwracają również uwagę, że procedura informowania o prawach i obowiązkach w jej aktualnym kształcie nie stanowi adekwatnego zabezpieczenia praw osób zatrzymanych.
Sprawa przed Trybunałem
Ze stanu faktycznego przedstawionego przez ETPC wynika, że skarżący został zatrzymany w związku z zabójstwem, do którego doszło w styczniu 2016 r. Badania wykonane tuż po zatrzymaniu skarżącego wykazało 1,3 promila alkoholu w jego krwi. Po kilkunastu godzinach od zatrzymania skarżący był „rozpytywany” nieformalnie przez policjantów. Z tej czynności (trwającej blisko trzy godziny) nie sporządzono protokołu, a skarżący twierdzi, że nie otrzymał też na tym etapie żadnego pouczenia o prawie do milczenia lub dostępu do pomocy prawnika. Dopiero następnego dnia został formalnie przesłuchany w prokuraturze. Początkowo bez obecności adwokata. Dopiero po kilku minutach od rozpoczęcia przesłuchania w prokuraturze stawił się adwokat i aby umożliwić mu rozmowę z klientem zarządzono 9 minutową przerwę. W trakcie dalszego postępowania policjanci, którzy dokonali rozpytania, zostali przesłuchani jako świadkowie. Okazane im zostały notatki zrobione przez nich podczas „nieformalnego rozpytania“. W toku zeznań potwierdzili te twierdzenia. W skardze do ETPC podniesiono, że istotne ustalenia w sprawie skarżącego, niezbędne dla jego obrony, zostały poczynione na podstawie wyjaśnień, które miały miejsce bez obecności adwokata. Trybunał zwrócił się do polskiego rządu z pytaniami: czy skarżący był w stanie bronić się zgodnie z wymogami Artykułu 6 ust. 3 lit. c) Konwencji?
Niezbędne zabezpieczenie
W swojej opinii do Trybunału, HFPC podkreśliła, że dostęp do adwokata lub radcy prawnego jest niezwykle istotny dla zagwarantowania rzetelności procesu. Nie ulega bowiem wątpliwości, że niezwłoczny dostęp do pomocy prawnej na jak najwcześniejszym etapie postępowania karnego, może przyczynić się do zniwelowania błędów procesowych, które mogą mieć wpływ na końcowe orzeczenia, jak również zabezpieczyć przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem.
Niewykonane międzynarodowe rekomendacje
W opinii Fundacja wskazała również, że pomimo gwarancyjnego brzmienia wielu przepisów kodeksu postępowania karnego, problem w zakresie dostępu do adwokata lub radcy prawnego w Polsce, a także nieadekwatnego informowania zatrzymanych o tym prawie, na przestrzeni ostatnich lat był wielokrotnie dostrzegany przez organy międzynarodowe funkcjonujące zarówno w ramach struktur Rady Europy, jak i Organizacji Narodowych Zjednoczonych.
Na potrzebę zapewnienia dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki, a także zagwarantowania poufności kontaktów z adwokatem, wskazał Komitet Praw Człowieka ONZ w listopadzie 2016 r. Komitet zalecił Polsce zapewnienie wszystkim zatrzymanym, w tym nieletnim, by mieli oni swobodny, szybki i odpowiedni dostęp do wybranego przez siebie adwokata lub bezpłatnej pomocy prawnej od samego początku zatrzymania, a wszelka komunikacja między obrońcą a oskarżonym była poufna.
Komitet przeciwko Torturom ONZ w raporcie z 2019 r. podniósł natomiast, że osoby zatrzymane nadal nie mają dostępu do adwokata lub radcy prawnego przed pierwszym przesłuchaniem, a także, że prokurator może zdecydować o tym, że podejrzany będzie przesłuchiwany bez udziału swojego obrońcy. Z tego też powodu CAT w rekomendacjach wskazał, że państwo polskie powinno podjąć niezbędne kroki, aby wszystkie osoby zatrzymane miały dostęp do pomocy prawnej przed pierwszym przesłuchaniem.
Jednocześnie CAT zarekomendował wprowadzenie zmian legislacyjnych oraz praktycznych w zgodzie z przepisami międzynarodowymi, w szczególności Konwencją w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania oraz Dyrektywą o dostępie do adwokata. Również w upublicznionym na początku 2020 roku raporcie Podkomitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu wskazano, że “Podkomitet jest zaniepokojony faktem, że wiele osób zatrzymanych, z którymi rozmawiała delegacja nie miało możliwości skonsultowania się z adwokatem, szczególnie na pierwszym etapie postępowania. Podkomitet jest ponadto zaniepokojony brakiem w Polsce odpowiedniego systemu pomocy prawnej dla tych, których nie stać na prywatnie wynajętego adwokata. Podkomitet zaleca Państwu-Stronie podjęcie skutecznych działań w celu zagwarantowania, aby wszystkim osobom pozbawionym wolności od chwili zatrzymania przysługiwało w świetle prawa i w praktyce prawo szybkiego dostępu do niezależnego adwokata, a w razie potrzeby do pomocy prawnej zgodnej z normami międzynarodowymi. Polska powinna podjąć kroki w celu udostępniania listy doradców prawnych na wszystkich posterunkach policji”. Kwestia dostępu do adwokata lub radcy prawnego została także zauważona w ostatnim raporcie Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu z 2020 r.
Niewykorzystana europejska wskazówka
Na problemy z realizacją w praktyce gwarancji przysługujących w postępowaniu karnym można również spojrzeć przez pryzmat regulacji unijnych. Pomimo tego, że w tym roku minie 5 lat od terminu wdrożenia europejskiej dyrektywy o dostępie do adwokata, wciąż wiele podmiotów krajowych uznaje, że polskie władze nie implementowały jej w pełnym zakresie.
Postulaty dalszych zmian legislacyjnych formułuje nie tylko HFPC, ale również Rzecznik Praw Obywatelskich czy też Naczelna Rada Adwokacka. Koncentrują się one przede wszystkim na efektywnym zapewnieniu dostępu do adwokata w pierwszych chwilach po zatrzymaniu, jak również zapewnieniu adekwatnego środka naprawczego w wypadku, gdy to prawo nie zostało zrealizowane. Jednak Ministerstwo Sprawiedliwości konsekwentnie uznaje, że aktualny stan prawny realizuje standard wynikający z dyrektywy i nie są konieczne dalsze zmiany prawne.
Niezbędne dalsze drogowskazy od ETPC
W swojej opinii do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka HFPC podniosła, że obecny system dostępu do obrońców w Polsce napotyka szereg poważnych niedociągnięć, które podważają skuteczność prawa do obrony w procesach karnych. Wśród nich szczególnego znaczenia nabierają problemy z efektywnym informowaniem o prawie do adwokata i zapewnienia kontaktu z prawnikiem na pierwszych etapach postępowania, gdy dana osoba nie ma ustanowionego wcześniej obrońcy. Przeszkody – natury praktycznej i prawnej – mogą prowadzić do sytuacji, w której prawo do adwokata w konkretnej sprawie będzie iluzoryczne.
To sprawia, że orzeczenie wydane przez Trybunał będzie miało szczególne znaczenie dla systemu gwarancji procesowych w Polsce i ich skutecznej realizacji w praktyce.
