Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom opublikował raport o Polsce | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Wizytacja Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom w Polsce 

CPT to działający w ramach Rady Europy organ działający na podstawie Europejskiej Konwencji w sprawie zapobiegania torturom, działający na rzecz wzmocnienia ochrony przez torturami, nieludzkim i poniżającym traktowaniem i karaniem. Jego funkcjonowanie opiera się na cyklicznych wizytacjach w państwach-stronach Konwencji i publikacji raportów opisujących sytuację w komisariatach i izbach wytrzeźwień, więzieniach, strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców i innych miejscach pozbawienia wolności, takich jak Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w Gostyninie.  

Raporty CPT publikowane są na wniosek państw, jednak mogą one również złożyć deklarację co do automatycznej publikacji, niewymagającej każdorazowego wniosku. Choć raport z wizytacji w 2022 r. oraz odpowiedź rządu na ustalenia CPT gotowe były już jakiś czas temu, HFPC została poinformowana, że nie wnioskowano o publikację. W styczniu zwróciliśmy się do Ministra Sprawiedliwości, by Polska przystąpiła do procedury automatycznej publikacji i zwróciła się o opublikowanie raportu z 2022 r. W odpowiedzi MS wskazało, że takie działania zostały już podjęte.  

Z raportu CPT wynika, że podczas wizytacji poziom współpracy ze strony rządowej był nieadekwatny. Szczególne zaniepokojenie Komitetu wzbudził brak podjęcia realnych działań w zakresie zapewnienia podstawowych gwarancji prawnych dla osób zatrzymanych, kontaktu ze światem zewnętrznym dla osób tymczasowo aresztowanych czy badania pod kątem obrażeń osób przyjmowanych do aresztów śledczych i zakładów karnych.  

Policyjne miejsca pozbawienia wolności  

Odnosząc się do osób zatrzymanych przez policję, CPT odnotowało, że choć większość osób, z którymi rozmawiała delegacja, nie wskazywała na złe traktowanie, kilkoro z nich skarżyło się na nadmierne użycie siły podczas zatrzymania – policzkowanie, uderzanie pałką, zbyt ciasno zapięte kajdanki (w tym za plecami), brutalne popychanie osoby twarzą do ziemi i klęczenie na niej, choć nie stawiała ona już oporu. Komitet tym samym wezwał polskie władze, by „rygorystycznie prowadzić działania na rzecz zwalczania złego traktowania przez policję”, w tym, że „funkcjonariusze muszą być przeszkoleni w zakresie zapobiegania i minimalizowania przemocy w trakcie zatrzymania. W przypadkach, w których użycie siły staje się konieczne, muszą oni być w stanie zastosować profesjonalne techniki, które w jak największym stopniu zmniejszą ryzyko wyrządzenia krzywdy osobom, które mają być zatrzymane”. Wiele miejsca poświęcił również niezapewnianiu podstawowych gwarancji antytorturowych w komisariatach – poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności, dostępu do adwokata, dostępu do lekarza. Komitet podkreślił dobitnie konieczność podjęcia zdecydowanych działań w tym zakresie, w szczególności zapewnienie realnego dostępu do pomocy prawnej od momentu pozbawienia wolności, również w odniesieniu do pomocy prawnej z urzędu i zaimplementowanie Dyrektywy o dostępie do adwokata. Odniósł się również do zawierania w protokołach zatrzymania deklaracji o nieskładaniu zażalenia na zatrzymanie; zalecił również nagrywanie przesłuchań i odstąpienie od używania kaftanów bezpieczeństwa w komisariatach.  

Od dawna podkreślamy konieczność zdecydowanych działań ukierunkowanych na zwalczanie złego traktowania przez policję i zapewnienie realnego dostępu do pomocy prawnej dla osób zatrzymanych, w tym pomocy prawnej z urzędu. Mimo to problemy te pozostają stale aktualne, co pokazuje też praktyka. CPT zwraca na te zagadnienia uwagę po raz kolejny i po raz kolejny krytykuje polskie władze niezrealizowanie powtarzających się postulatów w tym zakresie – wskazuje Zuzanna Ganczewska z Programu Interwencji Prawnej HFPC.  

Detencja cudzoziemców 

Raport CPT odnosi się w pierwszej kolejności do sytuacji na pograniczu polsko-białoruskim i stosowania przez polskie władze pushbacków, wskazując, że „natychmiastowe i siłowe zawracanie migrantów o nieuregulowanym statusie bez ich wcześniejszej identyfikacji lub sprawdzenia ich potrzeb byłoby wyraźnie sprzeczne z zasadami i standardami wymienionymi powyżej [wynikającymi m.in. z art. 3 EKPC – przyp. HFPC]. Aby skutecznie zapobiegać narażaniu na złe traktowanie, CPT zaleca, aby polskie władze dostosowały ramy prawne i praktykę do wymogów proceduralnych z wymogami proceduralnymi określonymi w Artykule 3 oraz zapewnienie, że migranci, którzy wjechali na terytorium Polski nie byli przymusowo zawracani przed przeprowadzeniem zindywidualizowanej kontroli w celu identyfikacji osób potrzebujących ochrony, oceny tych potrzeb i podjęcia odpowiednich działań”. Odnosząc się bezpośrednio do warunków w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców, CPT w szczególności podkreśliło konieczność zapobiegania przemocy między pozbawionymi wolności osobami, zwiększenie przewidywanej na osobę powierzchni celi do min. 4 m2 w celach wieloosobowych, wprowadzenie programu zajęć dla osób w ośrodkach strzeżonych. Komitet odniósł się również do pozbawiania wolności rodzin z dziećmi w ośrodkach strzeżonych (w dwóch wizytowanych SOC znajdowały się rodziny z dziećmi przebywające tam sześć miesięcy i dłużej) zalecając polskim władzom by znacząco zwiększyły wysiłki w celu unikania detencji w takich przypadkach, a w wyjątkowych przypadkach, gdy byłoby to konieczne, ograniczenie czasu pozbawienia wolności do minimum. Odniesiono się również do badań medycznych przy przyjęciu oraz opieki psychologicznej i psychiatrycznej, jak również problemów z dostępnością tłumaczenia w trakcie wizyt lekarskich. Komitet zwrócił również uwagę, że zapewnienie pomocy prawnej zostało pozostawione praktycznie w pełni organizacjom pozarządowym, które wspierały prawnie cudzoziemców na zasadach pro bono.

Fundacja od 2021 r. zwracała uwagę na kwestie podniesione przez CPT w raporcie z 2022 r. - a przede wszystkim wskazywała, że rozporządzenie MSWiA w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych z dnia 20 sierpnia 2021 roku jako podstawę prawną czynności zawrócenia do linii granicy jest sprzeczne z zasadą non-refoulement, czyli zakazem wydalania osób do kraju, w którym może im grozić niebezpieczeństwo.  Co więcej, zdaniem Fundacji, Polska powinna wprowadzić zakaz pozbawiania wolności dzieci w czasie trwania postępowań administracyjnych, gdyż nie leży to w najlepszym interesie dziecka - tłumaczy Ewa Ostaszewska-Żuk, adwokatka HFPC.

Więzienia 

W trakcie wizytacji CPT skupiło się na sytuacji osób tymczasowo aresztowanych i wkrótce po przyjęciu, pytając ich również o traktowanie ich przez policjantów. Odniósł się również do problemów systemowych, które dotychczas nie zostały zrealizowane. W szczególności odnotował, że zgodnie z przepisami standard wielkości celi pozostaje na niezmienionym poziomie 3 m2 na osobę, a nie – jak wynika z wytycznych CPT – 4 m2 na osobę w celach wieloosobowych i 6 m2 w jednoosobowych, nie wliczając w to kącików sanitarnych. Komitet obszernie skrytykował reżim wykonywania tymczasowego aresztowania – większość tymczasowo aresztowanych spędza nawet 23 godziny na dobę w celi, brak rzetelnych badań przy przyjęciu do jednostki penitencjarnej i słabą dokumentację obrażeń więźniów. W przypadkach, gdy obrażenia są spójne z opisem złego traktowania, jak podkreśla Komitet, powinny one być poddane szczególnym procedurom – odpowiednio udokumentowane i zgłoszone do prokuratury, niezależnie od ewentualnego zawiadomienia złożonego przez samego więźnia. W ocenie CPT poprawy wymaga również poufność badań lekarskich, odnotował również braki kadrowe więziennej ochrony zdrowia, w tym w zakresie opieki dentystycznej czy psychiatrycznej.  Komitet skrytykował ponadto możliwości utrzymywania kontaktu ze światem zewnętrznym przez osoby tymczasowo aresztowane (które, co warto odnotować, w okresie po wizytacji CPT uległy dalszemu ograniczeniu) – w tym zakresie podkreślił, że „osoby tymczasowo aresztowane powinny być uprawnione do wizyt (i kontaktu telefonicznego) jako zasada, bez konieczności uzyskania uprzedniej zgody organu sądowego”, a każda odmowa powinna być skrupulatnie uzasadniona. Komitet wyraził również zaniepokojenie, że ograniczenia w praktyce dotyczą też kontaktu tymczasowo aresztowanych z ich obrońcami – w ocenie CPT taka sytuacja jest nieakceptowalna.

Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w Gostyninie

Komitet w trakcie wizytacji odwiedził KOZZD w Gostyninie i po raz pierwszy również jego ośrodek zamiejscowy w Czersku. Oceniając środki bezpieczeństwa podejmowane wobec osób przebywających w KOZZD wskazał, że były one szczególnie rygorystyczne i zdawały się nie być poparte zindywidualizowaną oceną zagrożenia – dotyczy to w szczególności poszanowania prywatności w trakcie konsultacji medycznych, noszenia kajdanek w trakcie badań lekarskich poza ośrodkiem i poddania monitoringowi wizyjnemu praktycznie każdej przestrzeni, w tym toalet i pryszniców, co w ocenie CPT jest nieakceptowalne i może stanowić poniżające traktowanie (tym bardziej, że dotyczy również pacjentek, które mogły być oglądane przez strażników płci męskiej), nawet jeśli część obrazu mogła być rozpikselowana. Podkreślił również konieczność zwrócenia większej uwagi na szkolenie pracowników ochrony i zaniechanie noszenia przez nich pałek, kajdanek i gazu pieprzowego ze sobą przez cały czas, również w częściach mieszkalnych. Komitet skrytykował przeludnienie i podkreślił jego negatywny wpływ na samopoczucie osób przebywających w ośrodku i jego pracowników. Podobną krytykę wystosował również wobec ośrodka zamiejscowego w Czersku, odnotowując przy tym, że jest on nadal na etapie przystosowywania do swojej funkcji. Komitet zasugerował również zatrudnienie drugiego psychologa klinicznego w Czersku i zwiększenie – wraz ze wzrostem pojemności KOZZD – liczby personelu opiekuńczego, a także zapewnienie pacjentom w zasadzie nieograniczonego dostępu do ćwiczeń na świeżym powietrzu. Co do środków przymusu bezpośredniego stosowanych wobec pacjentów, CPT odnotowało, że przy mechanicznym unieruchomieniu konieczna jest stała obecność pracownika, a po każdym takim użyciu powinno mieć miejsce odpowiednie podsumowanie zdarzenia z pacjentem. Zaniepokojenie Komitetu wzbudziło nakładanie całkowitego zakazu rozmów telefonicznych w razie zaistnienia podejrzenia, że pacjent wykorzystał dostęp do telefonu w celu niezgodnym z prawem. Skrytykował również brak działań monitoringowych ze strony Ministra Zdrowia, który formalnie nadzoruje KOZZD. Podsumowując obserwacje, CPT zaleciło „podjęcie poważnej refleksji – przy jednoczesnej zmianie przepisów o KOZZD – nad koncepcją i celem ośrodka w świetle powyższych uwag. Powinno to obejmować stworzenie skutecznych alternatyw dla umieszczenia w KOZZD”.  

Wyraźnie widać, co podkreśla sam Komitet, że zasadnicza, dość krytyczna ocena funkcjonowania KOZZD nie zmieniła się od czasu ostatniej wizyty CPT w Gostyninie w 2017 r. Znajduje to także odzwierciedlenie w sprawach Klientów Fundacji umieszczonych w KOZZD, którzy doświadczyli przeludnienia, stosowania nadmiernych środków bezpieczeństwa oraz przedłużającego się pobytu w Ośrodku, mimo kilkunastu pozytywnych opinii lekarzy i psychologów KOZZD. Konkluzja Komitetu o konieczności refleksji nad celem i sposobem funkcjonowania KOZZD jest słuszna. Za taką refleksją powinny iść poważne zmiany legislacyjne – podkreśla Emil Śliwiński z Programu Spraw Precedensowych.