• Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że z powodu przewlekłości w rozpoznawaniu przez polskie sądy odwołania od decyzji obniżających emerytury i renty osobom uznanym za pełniące służbę na rzecz totalitarnego państwa doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC.
• Ponadto, ze względu na to, że skarżący nie miał dostępu do skutecznych środków prawnych, za pomocą których mógłby kwestionować przewlekłość wynikającą z działania Trybunału Konstytucyjnego, naruszony został również art. 13 EKPC.
• Obniżki emerytur dokonano na podstawie kontrowersyjnej ustawy z grudnia 2016 r., postrzeganej przez wielu prawników jako niezgodna z Konstytucyjną.
• W postępowaniu przed ETPC opinię przyjaciela sądu złożyła Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Przedstawiła w niej najważniejsze ustalenia swojego raportu z lipca 2021 r. dotyczącego skali przewlekłości w postępowaniach prowadzonych na podstawie ustawy z grudnia 2016 r.
Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Bieliński przeciwko Polsce
Stwierdził w niej, że przewlekłe prowadzenie postępowania w sprawie odwołania skarżącego od decyzji obniżającej mu emeryturę na podstawie kontrowersyjnej ustawy z grudnia 2016 r., naruszało art. 6 ust. 1 EKPC. Dodatkowo Trybunał stwierdził, że skarżący nie miał skutecznych środków prawnych, za pomocą których mógłby kwestionować tę przewlekłość, co było niezgodne z art. 13 EKPC. HFPC przedłożyła ETPC swoją opinię amicus curiae w tej sprawie.
Ustawa obniżająca wysokość emerytur i rent
Pod koniec 2016 roku Sejm uchwalił ustawę obniżającą świadczenia emerytalne i rentowe wobec osób uznanych za wykonujące w okresie PRL służbę na rzecz totalitarnego państwa (ustawa emerytalna). Wbrew nośnym deklaracjom o likwidacji przywilejów wobec osób zaangażowanych w zwalczanie podziemnej opozycji ustawa obniżyła wysokość świadczeń także tym, którzy nie byli w ogóle zaangażowani w działania na rzecz „totalitarnego państwa”, jak określa to ustawa. Przepisy objęły między innymi osoby zajmujące się sprawami administracyjnymi czy technicznymi, wszystkich, którzy przepracowali nawet krótki okres w służbach PRL (nawet jeśli reszta ich życia zawodowego upłynęła w służbie III RP). Skutki, niekiedy dotkliwe, odczuli również bliscy tych osób, bo zmiany dotyczyły także rent rodzinnych niepobieranych przez samych funkcjonariuszy. Ustawa emerytalna spotkała się z krytyką już na etapie opracowania projektu ustawy. Nowe rozwiązania oceniono jako nieproporcjonalne i niezgodne z konstytucyjnymi i międzynarodowymi standardami ochrony praw człowieka.
Przewlekłość w rozpoznawaniu odwołań
Po uchwaleniu ustawy do Sądu Okręgowego w Warszawie wpłynęła fala odwołań od decyzji obniżających świadczenia. Około 7 tysięcy spraw przekazano następnie do innych sądów w Polsce. W styczniu 2018 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zwrócił się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności ustawy. Doprowadziło to do zawieszenia znacznej części postępowań w sprawach dotyczących odwołań od decyzji o obniżeniu świadczeń. Sądy uznały bowiem, że rozstrzygnięcie tego rodzaju spraw zależy od wyniku postępowania przed TK. Pomimo upływu ponad 4,5 roku od skierowania pytania przez Sąd Okręgowy, Trybunał Konstytucyjny nadal nie zdołał rozstrzygnąć sprawy. To z kolei przełożyło się na przewlekłość tysięcy zawieszonych postępowań w sprawach odwołań od decyzji o obniżeniu emerytur.
Skarga do ETPC
Właśnie takiego problemu dotyczył wyrok ETPC. W związku z wejściem w życie ustawy emerytalnej, w sierpniu 2017 r. Skarżący otrzymał decyzję o obniżeniu emerytury z 4086 zł do 2069 zł. W tym samym miesiącu złożył też odwołanie do sądu, które jednak nie wstrzymało skuteczności decyzji o obniżce. W czerwcu 2018 r. sąd zawiesił postępowanie w sprawie odwołania skarżącego z powodu zwrócenia się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego. Skarżący złożył zażalenie na postanowienie o zawieszeniu, ale zostało ono oddalone. Oddalona została także wniesiona przez niego skarga na przewlekłość oraz jego wnioski o podjęcie zawieszonego postępowania. Ostatecznie, dopiero w grudniu 2019 r. sąd apelacyjny uchylił postanowienie sądu okręgowego o odmowie podjęcia zawieszonego postępowania wskazując, że podjęcie postępowania jest konieczne dla ochrony prawa skarżącego do sądu. Postępowanie więc podjęto – w maju 2021 r. doszło do wydania wyroku sądu I instancji, a we wrześniu 2021 r. orzeczenie wydał sąd apelacyjny.
Skarżący zwrócił się do ETPC w 2019 r., zarzucając naruszenie art. 6 i 13 EKPC. Skarga została zakomunikowana rządowi w marcu 2021 r., łącznie z 22 innymi podobnymi sprawami. Pozostałe skargi nie zostały jednak jeszcze rozpoznane przez ETPC.
Opinia amicus curiae HFPC
W 2021 r. HFPC przedstawiła ETPC opinię przyjaciela sądu. Odniosła się w niej do kwestii związanych z praktycznym funkcjonowaniem ustawy z grudnia 2016 r. oraz do braku skutecznych środków prawnych umożliwiających kwestionowanie przewlekłości wynikającej z działań Trybunału Konstytucyjnego. W pierwszej części opinii Fundacja przedstawiła Trybunałowi dane na temat skali przewlekłości postępowań w sprawach z odwołań od decyzji o obniżeniu świadczenia na podstawie ustawy emerytalnej. Dane te zostały wcześniej opublikowane w raporcie z lipca 2021 r.. W drugiej części swojej opinii HFPC odniosła się do problemu braku dostępu do skutecznych środków prawnych umożliwiających kwestionowanie przewlekłości postępowania wynikającej z działań TK. Fundacja wskazała, że postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym nie jest objęte zakresem ustawy o skardze na przewlekłość. Jednocześnie, ustawa o organizacji i trybie postępowania przed TK nie przewiduje żadnych środków, które umożliwiałyby zbadanie przewlekłości przed TK i domaganie się rekompensaty z tego tytułu. W tej sytuacji nie ma żadnych środków, które umożliwiłyby kwestionowanie bezpośrednio przewlekłości przed TK. Formalnie istnieje możliwość wniesienia skargi na przewlekłe prowadzenie postępowania zawieszonego z powodu sprawy zawisłej przed Trybunałem Konstytucyjnym, jednak w praktyce rozwiązanie to okazuje się nieskuteczne.
Wyrok ETPC
ETPC uznał trafność zarzutów skarżącego i stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 i art. 13 EKPC. Trybunał stwierdził, że czas trwania postępowania przed sądami krajowymi rzeczywiście był nadmiernie długi. Zauważył przy tym, że choć przewlekłość wynikała w znacznej mierze z zaniechań TK, to jednak w świetle jego dotychczasowego orzecznictwa przy ocenie długości przewlekłości należy uwzględniać również czas trwania postępowania przed trybunałem konstytucyjnym, jeśli wynik takiego postępowania może wpłynąć na rozstrzygnięcie sprawy przed sądem. ETPC odwołał się przy tym do opinii HFPC, z której wynikało, że problem przewlekłości w rozpoznawaniu odwołań wynikającej z zawieszenia postępowania z powodu sprawy zawisłej przed TK ma charakter masowy. Trybunał uznał też, że skarżący nie miał dostępu do skutecznych środków prawnych umożliwiających kwestionowanie przewlekłości. W realiach tej sprawy przewlekłość wynikała bowiem przede wszystkim z zawieszenia postępowania w oczekiwaniu na wyrok TK. Prawo polskie nie umożliwia zaś badania przewlekłość wynikającej z działań i zaniechań TK.
