Od sierpnia 2021 r. na granicy polsko-białoruskiej trwa kryzys migracyjny oraz humanitarny. Straż Graniczna zatrzymuje i odsyła do Białorusi cudzoziemców przekraczających granicę Polski w sposób niezgodny z przepisami (przez tzw. „zieloną granicę”). Wobec cudzoziemców tych nie są wszczynane żadne procedury, a odsyłanie odbywa się poprzez pozostawianie cudzoziemców w lesie w strefie przygranicznej. W części tych przypadków udokumentowano, że cudzoziemcy byli odsyłani w sytuacji, gdy zadeklarowali chęć ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową w obecności funkcjonariuszy polskiej SG.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka od początku kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej jest na pograniczu oraz w ośrodkach strzeżonych, do których trafia część zatrzymanych migrantów i uchodźców. Aż do końca sierpnia 2022 roku możemy kontynuować te działania dzięki wsparciu z Programu Aktywni Obywatele.
Po drugiej stronie
Z kolei białoruska straż graniczna siłą odsyła cudzoziemców do Polski, przez co krążą oni po lesie w strefie przygranicznej, w skrajnie złych warunkach (niska temperatura, brak wody, żywności - udokumentowane wypadki śmierci migrantów w strefie przygranicznej stanowią zapewne jedynie ułamek całkowitej liczby ofiar). Są wśród nich także małe dzieci i osoby starsze.
Według informacji podanej przez SG w sierpniu 2021 r. usiłowało przekroczyć w ten sposób granicę 3,5 tys. osób, z czego 2,5 tys. tych prób zostało „udaremnionych”, jak określa to Straż Graniczna. W październiku ujawniono około 7,8 tys. prób przekroczenia granicy z Białorusi do Polski poza przejściami granicznymi.
Przepisy łamiące prawo
20 sierpnia wprowadzono przepisy, zgodnie z którymi osoby nieuprawnione do wjazdu do Polski poucza się o obowiązku niezwłocznego opuszczenia terytorium Polski i zawraca do linii granicy państwowej. 14 października 2021 roku Sejm uchwalił przepisy wprowadzające nową instytucję: postanowienie o przekroczeniu granicy wbrew przepisom prawa. Ma ono być wydawane w sytuacji zatrzymania cudzoziemca bezpośrednio po niezgodnym z prawem przekroczeniu granicy zewnętrznej UE i natychmiast wykonalne. Przepisy te dają podstawę do wydalenia cudzoziemca z Polski, nawet gdy wystąpi on z wnioskiem o udzielenie ochrony międzynarodowej. Projekt wprowadza także możliwość pozostawienia bez rozpoznania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego przez cudzoziemca zatrzymanego niezwłocznie po przekroczeniu granicy zewnętrznej UE wbrew przepisom prawa.
Przepisy te zostały skrytykowane przez NGOs, UNHCR i OBWE jako naruszające prawa uchodźców i prawo międzynarodowe.
Od 2 września 2021 roku w części województwa podlaskiego oraz lubelskiego obowiązuje stan wyjątkowy. Ograniczono możliwość przebywania na tym obszarze m.in. dziennikarzy oraz organizacji pomocowych. Choć stan wyjątkowy zgodnie z konstytucją zakończył się w 2021 roku, strefa przygraniczna wciąż pozostaje niedostępna dla nikogo prócz mieszkańców na mocy przepisów próbujących ominąć konstytucyjne ograniczenia.
Pomoc na granicy
Obecne na granicy organizacje i działacze świadczą cudzoziemcom głównie pomoc humanitarną i interwencyjną.
Projekt, w który zaangażowała się HFPC, ma na celu zapewnienie wsparcia prawnego dla osób poszukujących schronienia w Polsce. „Sytuacja na granicy nie ma precedensu, zarówno jeśli chodzi o charakter migracji, jak i wprost niezgodne z prawem działania polskich władz. Dlatego nasza pomoc jest tym bardziej konieczna. Prawo do poszukiwania ochrony międzynarodowej jest prawem człowieka, obecnie absolutnie przekreślonym przez działania służb białoruskich i polskich” – tłumaczy adw. Ewa Ostaszewska, koordynatorka projektu.
