W latach 2009-2012 Helsińska Fundacja Praw Człowieka zaangażowała się w sprawę całkowicie ubezwłasnowolnionego mężczyzny umieszczonego, wbrew swej woli, w domu pomocy społecznej na wniosek swojego opiekuna prawnego.
ETPC: Przymusowe umieszczenie w DPS to pozbawienie wolności
W grudniu 2001 r. mężczyzna został całkowicie ubezwłasnowolniony, a opiekunem prawnym został ustanowiony jego brat. Lokalne Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, działając na wniosek opiekuna prawnego, zadecydowało o umieszczeniu ubezwłasnowolnionego mężczyzny w domu pomocy społecznej. Sam zainteresowany od początku opowiadał się przeciwko takiemu rozwiązaniu, jednak obowiązujące wówczas prawo nie przyznawało mu żadnych środków prawnych, za pomocą których mógłby skutecznie domagać się kontroli legalności i zasadności dalszego pobytu w DPS.
W wyroku z dnia 16 października 2012 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że w sprawie doszło do naruszenia trzech przepisów EKPC: art. 5 ust. 1 i ust. 4 oraz art. 6 ust. 1. Dwa pierwsze postanowienia dotyczą ochrony wolności osobistej. W tym zakresie Trybunał nie miał wątpliwości, że przymusowe umieszczenie w DPS stanowiło pozbawienie wolności, które może być stosowane jedynie w uzasadnionych przypadkach i po przeprowadzeniu rzetelnego postępowania. Trybunał odnotował, że skarżący nie został zbadany przez biegłych psychiatrów pod kątem zasadności przymusowego skierowania do DPS (przebadano go jedynie w postępowaniu dotyczącym ubezwłasnowolnienia). Ponadto, już po umieszczeniu w DPS, mężczyzna nie znajdował się pod ciągłym nadzorem psychiatry, nie przeprowadzano także periodycznych badań stanu jego zdrowia psychicznego – prawo nie wymagało podejmowania żadnych takich działań. Jako niezgodne ze standardami wynikającymi z art. 5 ust. 4 EKPC, Trybunał ocenił pozbawienie skarżącego dostępu do sądu – ówczesne ustawodawstwo polskie nie przewidywało ani automatycznej, periodycznej kontroli sądowej legalności i zasadności kontynuacji pobytu w DPS, ani nie zezwalało osobom całkowicie ubezwłasnowolnionym na skuteczne domaganie się przeprowadzenia takiej kontroli. Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC (prawo do sądu) wiązało się z faktem, że do 2007 r. skarżący, jako osoba całkowicie ubezwłasnowolniona, nie mógł wszcząć postępowania w przedmiocie uchylenia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Dopiero nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 2007 r. przyznała osobom ubezwłasnowolnionym taką możliwość.
Sprawa pod lupą Programu Spraw Precedensowych
W postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka mężczyznę reprezentował dr Adam Bodnar, wówczas szef działu prawnego HFPC. Ponadto Fundacja podejmowała liczne działania zmierzające do wykonania wyroku na poziomie generalnym. Obejmowały one m.in. przedłożenie Komitetowi Ministrów Rady Europy opinii na temat wykonania wyroku oraz przedstawienie opinii przyjaciela sądu Trybunałowi Konstytucyjnemu, który w 2016 r., na wniosek RPO, badał konstytucyjność przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego regulujących zasady umieszczania osób w DPS (postępowanie zakończyło się stwierdzeniem niezgodności zaskarżonych regulacji z Konstytucją). Fundacja sporządziła także opinię do projektu ustawy mającej na celu wykonanie wyroku ETPC i wspomnianego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Ostatecznie ustawa ta weszła w życie z dniem 1 stycznia 2018 r. Do wykonania wyroku w sprawie Kędzior przeciwko Polsce doszło więc dopiero po ponad 5 latach od dnia wydania orzeczenia przez ETPC. Mężczyzna opuścił DPS w lipcu 2017 r.
Sygnatura: Kędzior p. Polsce, skarga nr 45026/07
W tym roku Program Spraw Precedensowych HFPC obchodzi 15-lecie swojego istnienia! Na przestrzeni tych 15 lat zaangażowaliśmy się w wiele spraw, których wyroki były przełomowe i podniosły standard ochrony praw człowieka w Polsce. Z okazji jubileuszu przypomnimy sprawy, które w największym stopniu przyczyniły się do zwiększenie ochrony praw człowieka w naszym kraju.
