Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka (HFPC) przedstawia historie uchodźców z Ukrainy, którzy doświadczyli naruszeń prawa międzynarodowego, w tym tortur, nieludzkiego oraz poniżającego traktowania, prześladowań, przemocy seksualnej czy wymuszonych zaginięć. Dokument zawiera również rekomendacje skierowane przede wszystkim do polskich władz, proponujące działania, które mogą usprawnić ściganie zbrodni międzynarodowych i wsparcie dla ofiar i ocalałych.
Українська версія звіту нижче. Українська версія створена за підтримкою Центру прав людини ZMINA.
Od czasu pełnowymiarowej agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę 24 lutego 2022 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), inne organizacje międzynarodowe i grupy społeczeństwa obywatelskiego dokumentują naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH) i międzynarodowego prawa praw człowieka (MPPCz) dokonywane podczas tego konfliktu zbrojnego.
Fundacja włączyła się w proces dokumentowania, by wesprzeć międzynarodowe i krajowe mechanizmy sprawiedliwości, w tym postępowania karne prowadzone przeciwko sprawcom zbrodni międzynarodowych i zapewnienie reparacji dla osób, które doświadczyły tych zbrodni, włączając w to odszkodowanie i zadośćuczynienie za poniesione szkody i krzywdy moralne.
W okresie od sierpnia 2022 r. do grudnia 2023 r. pracownicy HFPC rozmawiali z ponad 1800 uchodźcami. Efektem tych rozmów było przeprowadzenie 105 pogłębionych wywiadów z osobami, które były bezpośrednimi świadkami lub doświadczyły naruszeń MPH i MPPCz. Raport zawiera przegląd tych naruszeń, poświęcając szczególną uwagę sytuacji na terenach okupowanych przez siły Federacji Rosyjskiej (skąd pochodziło ponad 70% rozmówców HFPC).
Federacja Rosyjska jako agresor, którego siły zbrojne są sprawcą większości udokumentowanych naruszeń, jest odpowiedzialna za ich zaprzestanie oraz naprawienie wyrządzonych krzywd i szkód. Wobec braku takiej woli ze strony Rosji, Ukraina, przy wsparciu innych państw, powinna dążyć do zapewnienia przestrzegania praw wszystkich ofiar i ocalałych, w tym dostępu do wymiaru sprawiedliwości i reparacji.
W opinii zawartej w raporcie HFPC przekonuje, że polskie władze mogą wesprzeć te działania poprzez:
Utworzenie stałego zespołu w Prokuraturze Krajowej zajmującego się ściganiem zbrodni międzynarodowych.
Taki zespól powinien działać w ramach wypracowanej strategii ścigania zbrodni międzynarodowych oraz mieć zapewnione odpowiednie środki w celu podwyższania swoich kompetencji i stworzenia zaplecza technicznego do prowadzenia działań śledczych, w tym kontaktu z osobami pokrzywdzonymi i świadkami zbrodni międzynarodowych wśród uchodźców, a także odpowiedniego wsparcia dla tych osób, w tym dostępu do pomocy psychologicznej.
Przeprowadzenie przez Ministerstwo Sprawiedliwości analizy systemu prawnego pod kątem rozpatrywania zbrodni międzynarodowych przed polskimi sądami.
Polska jako kraj zobowiązany do respektowania zasady rządów prawa, a także jako państwo graniczące z Ukrainą i przyjmujące dużą liczbę ukraińskich uchodźców, ma wyjątkową możliwość wspierania dostępu do wymiaru sprawiedliwości wśród osób dotkniętych zbrodniami międzynarodowymi. Biorąc pod uwagę skalę popełnionych zbrodni i wyzwania, jakie stoją przed ukraińskim wymiarem sprawiedliwości, wykonywanie uniwersalnej jurysdykcji przez inne kraje jest bardzo istotne.
Opracowanie wytycznych dla urzędów państwowych celu zapewnienia kompleksowego wsparcia dla osób pokrzywdzonych w wyniku naruszeń MPH i MPPCz.
Polska może wypełnić swoje międzynarodowe zobowiązania2 poprzez zadbanie o to, aby uchodźcy, którzy doświadczyli poważnych przestępstw, byli identyfikowani przez odpowiednie władze i instytucje oraz mieli dostęp do kompleksowego wsparcia (usług medycznych, psychologicznych, prawnych i społecznych). Spośród 1 miliona uchodźców w Polsce zatrudnionych jest około 50%, a według ostatniego raportu UNHCR i Deloitte uchodźcy wnoszą ponad 1% do polskiego PKB.3 Część z nich nadal zmaga się jednak z wieloma trudnościami i potrzebuje specjalistycznej pomocy – w tym m.in. osoby, które doświadczyły naruszeń prawa międzynarodowego takich jak tortury, przemoc seksualna czy wymuszone zaginięcia bliskiej osoby. Wiele z nich może cierpieć z powodu następstw psychologicznych wpływających na ich zdolność do pracy i codziennego funkcjonowania lub mieć trudności z pokryciem kosztów leczenia związanych z obrażeniami fizycznymi, których doznali. Takie osoby nie są w stanie w najbliższej przyszłości powrócić do swoich domów.
Utworzenie komisji składającej się z przedstawicieli odpowiednich ministerstw, prokuratury, ekspertów w zakresie prawa międzynarodowego, a także organizacji pozarządowych.
Prace takiej komisji mogą zapewnić stałą formułę współpracy i skuteczną wymianę informacji związanych z zapewnieniem ochrony międzynarodowej dla ofiar i ocalałych, ściganiem zbrodni międzynarodowych i dostępem do kompleksowego wsparcia.
Jednocześnie informacje zawarte w raporcie dowodzą, że skuteczne zagwarantowanie praw ocalałych wymaga również zaangażowania społeczności międzynarodowej. Zdaniem HFPC kontynuacja pomocy finansowej i technicznej dla Ukrainy jest niezbędna w celu wsparcia kompleksowego rozliczenia zbrodni międzynarodowych. We współpracy z władzami w Ukrainie, instytucjami międzynarodowymi i organizacjami pozarządowymi należy zagwarantować wsparcie inicjatyw mających na celu zapewnienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości i programów reparacji dla osób, w tym uchodźców, dotkniętych zbrodniami prawa międzynarodowego popełnionymi w związku z agresją Rosji na Ukrainę.
