Konsultacje na temat przestrzegania praworządności w państwach UE – wspólny wkład polskich organizacji pozarządowych do raportu Komisji Europejskiej | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Wspólny wkład polskich organizacji pozarządowych

Wkład do raportu powstał w ramach współpracy siedmiu eksperckich organizacji pozarządowych, specjalizujących się w obszarze niezależności wymiaru sprawiedliwości, przeciwdziałania korupcji, wolności mediów oraz sytuacji społeczeństwa obywatelskiego. Obok HFPC w przygotowaniu części dotyczącej Polski uczestniczyły (w kolejności alfabetycznej): Forum Obywatelskiego Rozwoju, Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja Wolne Sądy, Instytut Spraw Publicznych, Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych i Sieć Obywatelska Watchdog Polska.

Zidentyfikowane problemy

Wśród zidentyfikowanych w raporcie w odniesieniu do Polski problemów na pierwszy plan wysuwają się te, które dotyczą trzech obszarów: wymiaru sprawiedliwości, przeciwdziałania korupcji oraz wolności słowa.

Gdy chodzi o wymiar sprawiedliwości, w 2022 r. dalej narastały problemy związane z pewnością prawa, których źródłem jest niewłaściwie wybrana Krajowa Rada Sądownictwa – to z jej rekomendacji bowiem nominowani są kolejni sędziowie. Ponadto, mimo coraz większej liczby orzeczeń sądów międzynarodowych w sprawie sposobu nominowania sędziów, polskie władze nie wykonywały ich. Zagrożona pozostawała również niezawisłość sędziów, których immunitety były uchylane, a oni sami zawieszani byli w wykonywaniu czynności służbowych lub przenoszeni na inne stanowiska. Wreszcie, uznany w kilku aspektach za niezgodny z prawem europejskim system dyscyplinarny sędziów został zmieniony w stopniu niewystarczającym do uznania zaleceń instytucji europejskich za wypełnione. Z uwagi na istniejący system awansów i powoływania, a także stosowane przez przełożonych represje, iluzoryczna pozostawała w 2022 r. także niezależność prokuratorów.

Raport diagnozuje również szereg problemów w zakresie korupcji. Wśród przykładów można tu wskazać choćby przedłużające się śledztwa w głośnych medialnie sprawach dotyczących przedstawicieli większości rządzącej, sprzyjające im zmiany prawa karnego czy braki w rozwiązaniach systemowych (związane m.in. z oświadczeniami majątkowymi, strategią antykorupcyjną czy ochroną sygnalistów). Z drugiej strony, raport opisuje także – jako sukces ubiegłego roku – ustawę antykorupcyjną, a w szczególności utworzenie na jej mocy centralnego rejestru umów i zwiększenie przejrzystości partii politycznych oraz wprowadzenie rozwiązań zapobiegających konfliktom interesów.

W raporcie poruszone zostały ponadto kwestie dotyczące wolności słowa. W tym zakresie koncentruje się on na sytuacji Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji i jej współdziałaniu z większością rządzącą, blokowaniu dostępu dziennikarzy do granicy polsko-białoruskiej i traktowaniu ich podczas demonstracji, przejęciu prasy regionalnej przez PKN Orlen oraz o licznych pozwach typu SLAPP (związanych m.in. z rzekomą obrazą uczuć religijnych czy naruszaniem dobrego imienia rządzących lub gmin przyjmujących uchwały anty-LGBT).

Poza wymienionymi trzema obszarami, raport identyfikuje też inne problemy, które dotyczyły m.in.:

• tworzenia prawa – w tym zjawiska nagłego pojawiania się w Sejmie ustaw, które były tworzone przez rząd i o których nie było żadnych informacji do momentu procedowania ich w parlamencie, składania ustaw rządowych jako ustaw poselskich, stosowania przyspieszonych trybów procedowania ustaw;
• funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego – np. spadku liczby skarg konstytucyjnych czy wniosków opozycji, a z drugiej strony: pojawienia się wniosków większości rządzącej podważających zgodność umów międzynarodowych z Konstytucją RP;
• ograniczania praw człowieka na granicy z Białorusią;
• ograniczania prawa do protestu.

Czym jest raport KE na temat praworządności?

Raport (sprawozdanie na temat praworządności) jest przygotowywany od 2020 r. przez Komisję Europejską w ramach europejskiego mechanizmu praworządności – narzędzia, które ma na celu promować praworządność i zapobiegać pojawianiu się i pogłębianiu problemów w tej dziedzinie. Mechanizm ten to coroczna procedura dialogu na temat praworządności między Komisją, Radą i Parlamentem Europejskim, z udziałem państw członkowskich, parlamentów narodowych, społeczeństwa obywatelskiego i innych zainteresowanych. W sprawozdaniu na temat praworządności monitorowane są istotne zmiany – zarówno pozytywne, jak i negatywne – stanu praworządności w państwach członkowskich w czterech obszarach: systemie wymiaru sprawiedliwości, ramach antykorupcyjnych, pluralizmie mediów oraz innych instytucjonalnych mechanizmach kontroli i równowagi.