Prawa dziecka w cieniu kryzysu praworządności. Funkcjonowanie urzędu Rzecznika Praw Dziecka w latach 2015-2022 | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Rzecznik Praw Dziecka

Rzecznik Praw Dziecka pełni istotną funkcję w systemie ochrony praw człowieka w Polsce. Jest konstytucyjnym organem z kompetencjami do podejmowania działań zarówno w indywidualnych sprawach (w tym możliwość przyłączania się do postępowań sądowych, przeprowadzenie kontroli), jak również na poziomie systemowym (wystąpienia generalne do organów państwa i inicjowania dyskusji na temat najważniejszych wyzwań dla ochrony praw dzieci). 

W kontekście trwającego od 2015 r. kryzysu praworządności i w porównaniu do innych instytucji np. sądów czy Trybunału Konstytucyjnego, przyjęto stosunkowo niewiele zmian, który wpłynęły na funkcjonowanie biura Rzecznika Praw Dziecka. Od 2015 r. wprowadzono m.in. zmiany w przepisach regulujących odebranie Rzecznikowi immunitetu, a także przyjęto rozwiązania, które rozszerzyły kompetencje Rzecznika (np. względem postępowań dyscyplinarnych wobec nauczycieli).

Budżet biura Rzecznika Praw Dziecka utrzymywał się również na mniej więcej stałym poziomie w okresie 2015-2019.

Prawa dzieci w Polsce

W Polsce nie przyjęto krajowej strategii na rzecz poprawy ochrony praw dziecka, która uwzględniałaby koordynację działań organów państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto, w zakresie ochrony praw dziecka od lat w Polsce istnieją systemowe wyzwania związane z m.in. opieką nad dziećmi (ochroną przed przemocą czy dostępem do systemu ochrony zdrowia), realizacją prawa do nauki czy respektowaniem praw dzieci LGBT+. W ciągu ostatnich lat nasiliły się również problemy związane z dostępem dzieci do opieki psychiatrycznej i psychologicznej. Na poziom przestrzegania tych praw dodatkowy wpływ miała również pandemia COVID-19.

Z drugiej strony, od 2015 r. rządząca większość przyjmowała zmiany wzmacniające ochronę przed przemocą czy przeciwdziałające ubóstwu dzieci.

Działalność Rzeczników Praw Dziecka

W latach 2015-2018 Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak podejmował interwencje kluczowych sprawach dotyczących ochrony praw dziecka w Polsce, jednocześnie wskazując w wystąpieniach generalnych na konieczność poprawy systemowych deficytów. Rzecznik Praw Dziecka inicjował również dyskusję na temat zmian w prawie w zakresie podwyższenia ochrony praw dzieci i nowelizacji kodeksu rodzinnego. Jednocześnie, Rzecznik sygnalizował również pogorszenie współpracy z niektórymi instytucjami państwa.

Po wyborze przez rządzącą większość nowego Rzecznika Praw Dziecka Mikołaja Pawlaka w 2018 r. urząd Rzecznika kontynuował działania we wszystkich obszarach kluczowych w zakresie praw dziecka (w tym m.in. ochrony dzieci przed przemocą, dostępu do nauki, ochrony zdrowia). Widoczne są jednak zmiany w zakresie współpracy urzędu z innymi organami państwa (w tym m.in. wyraźny spadek wystąpień generalnych) oraz podejmowanych tematów (np. Rzecznik Praw Dziecka nie kontynuował kampanii społecznych dotyczących zakazu bicia dzieci, ale z drugiej strony rozszerzył zakres działalności Telefonu Zaufania Rzecznika Praw Dziecka) czy podejmowania tematów dotąd nieporuszanych przez urząd Rzecznika (np. kwestia statusu sędziów mianowanych przez nową Krajową Radę Sądownictwa).

Rzecznik Praw Dziecka Mikołaj Pawlak angażował się również w dyskusję na temat zaostrzenia dostępu do aborcji. Szereg kontrowersji wywoływały również publiczne wypowiedzi Rzecznika Mikołaja Pawlaka dotyczące np. edukacji dzieci na temat korzystania z broni, edukacji seksualnej czy praw osób LGBT+. W szczególności jego wypowiedzi na temat praw dzieci LGBT+ wpisywały się w inspirowane przez rządzącą większość ataki na tę grupę osób.

Po wyborze przez rządzącą większość nowego Rzecznika Praw Dziecka w 2018 r. zmieniły się również sposoby wykorzystywania przez Rzecznika przysługujących mu kompetencji – od 2019 r. wyraźnie spadła liczba wystąpień generalnych, a z kolei bardzo znacząco wzrosła liczba postępowań sądowych i administracyjnych, do których przyłączył się Rzecznik.