Dzieci z pieczy zastępczej oraz małoletni bez opieki z Ukrainy: ocena ex-post regulacji i praktyki stosowania specustawy ukraińskiej
Do Polski przybyło około 100 tysięcy dzieci i nastolatków bez opieki rodziców – samodzielnie, z dziadkami i przyjaciółmi rodziny lub w dużych grupach ewakuowanych z domów dziecka. Jak na ich różnorodne problemy odpowiada praktyka stosowania specustawy? I czy są to odpowiedzi adekwatne? – na te pytania staramy się znaleźć odpowiedź w najnowszym raporcie.
Po wybuchu wojny w Ukrainie spośród osób migrujących do Polski ogromną część stanowiły dzieci i młodzież. Prawie 50% ukraińskich numerów PESEL nadano osobom, które nie ukończyły 18-ego roku życia. Nie wszystkie spośród nich podróżowały pod opieką rodziców. Od pierwszych dni po wybuchu wojny docierały informacje o małoletnich przekraczających granicę z babciami, ciociami, przyjaciółmi rodziny, a także w dużych grupach w związku z ewakuacją licznych domów dziecka. W Polsce ich sytuacja opiekuńcza stawała się niejasna, A potrzeby były duże – zapisać dziecko do szkoły, zapewnić mu opiekę zdrowotną, uzyskać świadczenie opiekuńcze. Brakowało też centralnie skoordynowanej pomocy ze strony państwa, którą zastępowały działania samorządu i społeczeństwa obywatelskiego.
Odpowiedzią na te problemy miała być specustawa – w szczególności przepisy dotyczące opiekunów tymczasowych oraz pieczy zastępczej dla niepełnoletnich obywateli i obywatelek Ukrainy. „Już kilka miesięcy po ich wprowadzeniu można – a nawet należy – zadawać sobie pytania o ich efektywność i społeczną użyteczność. Próbą znalezienia pierwszych wniosków z ich stosowania jest raport, który prezentujemy. Jest on oparty o dane uzyskane z sądów i instytucji oraz wywiady z ekspertkami” – mówi autorka, Ada Tymińska.
Zapracowane sądy rodzinne
Jak wynika ze zgromadzonych danych, najwięcej wniosków o wyznaczenie opiekuna tymczasowego odnotowano w końcówce marca i pierwszej połowie kwietnia 2022 r. Był to bardzo trudny moment dla wydziałów rodzinnych sądów rejonowych, które, zwłaszcza w największych miastach, musiały w trybie pilnym rozpatrzyć dziesiątki, a niekiedy wręcz setki, wniosków tygodniowo. Najważniejszymi problemami, które dodatkowo utrudniały im pracę okazały się być trzydniowy termin na rozpoznanie sprawy, niedobór tłumaczy z języka ukraińskiego oraz niechęć do przeprowadzania wysłuchań dzieci.
W warunkach takiego pośpiechu można spodziewać się wkrótce ujawniania się sytuacji, w których opiekun tymczasowy okazuje się z różnych powodów niezdolny do sprawowania swojej funkcji. Niestety, specustawa nie przewiduje specjalnych przepisów dotyczących zmiany czy odwołania opiekuna, nie zawierając zarazem wyraźnego odwołania do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Oznacza to przerzucenie na sądy odpowiedzialności za wybór w tych sprawach odpowiednich przepisów z systemu polskiego prawa.
Grupy na marginesie
Badanie ujawniło dodatkowo, że nie wszystkie grupy dzieci z Ukrainy mogą liczyć na najwyższy standard ochrony ze strony specustawy. Bardzo istotnym problemem systemowym, jaki zidentyfikowano, jest brak specjalnego rozwiązania dostosowanego do sytuacji dzieci ewakuowanych z grupowej pieczy zastępczej. Ta luka prawna prowadzi do braku zachowania wobec nich standardów opieki dotyczących na przykład liczebności grup, wieku dzieci w placówkach, czy preferowania rodzinnych form pieczy zastępczej.
Poza tym, na marginesie stworzonych rozwiązań prawnych znalazła się część ukraińskich nastolatków powyżej 16-ego roku życia. W Ukrainie cieszą się oni szeregiem praw pozwalających im na utrzymanie większej od polskich rówieśników autonomii. Przyjeżdżając do Polski, niekoniecznie gotowi są na rezygnację z symbolicznej dorosłości i powrót do pozycji „dziecka pod opieką”. Należy również pamiętać o małoletnich bez opieki nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego, których nie obejmuje specustawa, a więc dla nich legalizacja pobytu wiąże się ze skomplikowanymi procedurami o nieoczywistym wyniku.
