W wydanych w 2018 r. i 2019 r. wyrokach ETPC stwierdził, że odrzucenie przez sądy cywilne apelacji skarżących, osób pozbawionych wolności, stanowiło przejaw niedopuszczalnego na gruncie art. 6 EKPC nadmiernego formalizmu. Na takim rozstrzygnięciu zaważyło m.in. to, że skarżący nie zostali należycie pouczeni przez sąd o wymogach formalnych związanych z wnoszeniem apelacji.
W swoim wystąpieniu HFPC zauważyła, że rezygnacja z opracowania pouczeń w drodze rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości oraz zamieszczenie tylko niektórych pouczeń na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości nie doprowadzi do skutecznego pouczania stron w postępowaniu cywilnym.
Wyroki ETPC – brak pouczeń stron postępowania cywilnego doprowadził do nadmiernego formalizmu
Stan faktyczny spraw Parol przeciwko Polsce oraz Adamkowski przeciwko Polsce był do siebie bardzo podobny. W obu przypadkach skargi do ETPC wnieśli mężczyźni pozbawieni wolności, którzy wystąpili przeciwko Skarbowi Państwa z powództwem o zadośćuczynienie z tytułu naruszeń dóbr osobistych w związku z niewłaściwymi warunkami panującymi w zakładach karnych, w których przebywali. Ich powództwa zostały oddalone przez sąd pierwszej instancji, w związku z czym złożyli apelacje. Niestety, wbrew wymaganiom określonym w Kodeksie postępowania cywilnego, wnosząc środki zaskarżenia nie dołączyli wymaganych odpisów dla strony przeciwnej. Co więcej, obaj mężczyźni mieli poważne problemy z uzupełnieniem tego braku formalnego na wezwanie sądu: nie dysponowali bowiem żadną kopią złożonej apelacji. Z tego względu, złożyli oni do sądów pisma, które stanowiły odwzorowanie z pamięci treści złożonego środka zaskarżenia. Sądy uznały jednak, że z uwagi na to, że pisma te nie były identyczne ze złożonymi wcześniej w apelacji, nie mogą zostać uznane za odpisy w rozumieniu Kodeksu. Tym samym, ich apelacje zostały odrzucone ze względów formalnych.
W obu sprawach ETPC stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC, uznając, że działanie sądów polskich było nadmiernie formalistyczne. Trybunał wziął pod uwagę, że skarżący byli osobami pozbawionymi wolności, a w postępowaniu cywilnym występowali bez profesjonalnego pełnomocnika. W tej sytuacji, w postępowaniu mogli polegać wyłącznie na własnej wiedzy i pouczeniach sądu na temat przepisów proceduralnych. ETPC zauważył, że obaj mężczyźni nie zostali należycie pouczeni o wymogach formalnych związanych z wnoszeniem apelacji: skarżący w sprawie Parol przeciwko Polsce na żadnym etapie postępowania nie został poinformowany o konieczności składania pism wraz z odpisami, zaś skarżący w sprawie Adamkowski przeciwko Polsce został co prawda poinstruowany przez sąd o generalnym obowiązku dołączania odpisów do składanych pism procesowych, jednak nie otrzymał takiej informacji konkretnie w odniesieniu do zasad wnoszenia apelacji. Stwierdzając naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC Trybunał wziął także pod uwagę, że obaj skarżący starali się dochować wymogów formalnych po wezwaniu sądu i zaprezentowali należytą staranność, której można oczekiwać od strony postępowania cywilnego.
Wyrok w Strasburgu to nie koniec
Po wydaniu orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka nadzór nad jego wykonaniem sprawuje Komitet Ministrów Rady Europy. Organizacje pozarządowe mają możliwość przedstawiania mu swoich stanowisk. HFPC regularnie korzysta z tej możliwości. Celem wystąpień organizacji jest poinformowanie Komitetu Ministrów o działaniach podjętych na poziomie krajowym po wydaniu wyroku, wskazanie kierunków oraz rekomendacji dla władz krajowych.
Rządowy plan wykonania wyroków
6 lutego 2020 r. rząd przedstawił Komitetowi Ministrów kolejną informację na temat środków podjętych w celu wykonania wyroku. Wynikało z niej, że w związku z ostatnią nowelizacją art. 5 Kodeksu postępowania cywilnego trwają w Ministerstwie Sprawiedliwości prace nad opracowywaniem wzorów pouczeń – czas na to Ministerstwo miało do dnia 6 sierpnia 2020 roku. Wzory takich pouczeń miały zostać opublikowane w drodze rozporządzenia.
Tarcza, która nie chroni?
Ustawą z dnia 19 czerwca 2020 roku o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 uchylono nowelizację art. 5 Kodeksu postępowania cywilnego. Oznacza to, że Minister Sprawiedliwości, ani żaden inny organ nie przygotuje ujednoliconego wzoru pouczeń dla stron postępowania. Z uzasadnienia do powyższej ustawy wynika, że nie ma możliwości przygotowania wszystkich pouczeń w drodze rozporządzenia, ponieważ zbyt szybko zmieniają się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Z tego też powodu część stosownych pouczeń zostanie zamieszczonych na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości po ich opracowaniu.
Ponowne wystąpienie HFPC
Fundacja w wystąpieniu skierowanym do Komitetu Ministrów skrytykowała uchylenie nowelizacji art. 5 Kodeksu postępowania cywilnego przez ustawę, która w żaden sposób nie była swoją materią powiązana z Kodeksem postępowania cywilnego. Jednocześnie pomysł umieszczenia pouczeń na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości w żaden sposób nie zniweluje nieskutecznego trybu pouczeń stron w postępowaniu cywilnym, a jedynie może doprowadzić do wykluczenia kategorii osób, które w żaden sposób nie potrafią korzystać z Internetu. Ponadto, takie osoby będą musiały same dopasować swoją sytuację procesową do konkretnego pouczenia, bez posiadania 100% pewności, że odnalazły odpowiednie pouczenie. Tym samym, działanie takie, zdaniem HFPC, nie będzie mogło doprowadzić do uznania, że wyroki w sprawach Parol p. Poland i Adamkowski p. Poland zostaną w prawidłowy sposób wykonane. Z tego też powodu Fundacja zaapelowała do Komitetu Ministrów o zobowiązania rządu do regularnego informowania na temat prac legislacyjnych w tym zakresie, tak aby zapewnić, że zakres pouczeń i sposób ich sformułowania odpowiadają wymogom wynikającym z art. 6 ust. 1 EKPC.
Kalendarium
Parol przeciwko Polsce:
- Złożenie skargi przez A. Parola do ETPC: 30 września 2013 r.
- Wyrok ETPC: 11 października 2018 r. Adamkowski przeciwko Polsce
- Złożenie skargi przez J. Adamkowskiego do ETPC: 31 sierpnia 2012 r.
- Wyrok ETPC79: 28 marca 2019 r. Postępowanie przed Komitetem Ministrów
- Plan działań przedstawiony przez Rząd RP: 21 sierpnia 2019 r.
- Wystąpienie HFPC do Komitetu Ministrów Rady Europy: 12 września 2019 r.
- Odpowiedź Rządu na wystąpienie HFPC: 18 września 2019 r.
- Uaktualniony plan działania przedstawiony przez Rząd RP: 6 lutego 2020 r.
- Uaktualnione wystąpienie HFPC do Komitetu Ministrów Rady Europy: 2 września 2020 r.
