W debacie wzięli udział: dr hab. Adam Bodnar – Rzecznik Praw Obywatelskich, który w HFPC jako szef działu prawnego zainicjował i nadzorował m.in. Obserwatorium działalności CIA na terytorium RP; dr hab. Agnieszka Bieńczyk–Missala – wykładowczyni w Katedrze Studiów Strategicznych i Bezpieczeństwa Międzynarodowego Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW; adw. Mikołaj Pietrzak – Dziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, pełnomocnik w postępowaniach przed ETPC i MTK w sprawach związanych z działaniem tajnych więzień CIA; adw. Maria Radziejowska – przewodnicząca Sekcji Praw Człowieka przy ORA w Warszawie, pełnomocniczka w postępowaniu przed MTK. Dyskusję poprowadził red. Łukasz Lipiński – Redaktor naczelny Polityka.pl i Zastępca Redaktora Naczelnego tygodnika „Polityka”.
Postępowania dotyczące więzień CIA przed organami międzynarodowymi
Debata Helsińska została zorganizowana niemalże 5 lat po ostatecznym zakończeniu postępowań dotyczących tajnych więzień CIA przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Pomimo, że od prawomocności wyroku ETPC upłynęło tyle czasu, nadal nie może on zostać uznany za wykonany przez polskie władze. Chociaż przetrzymywanym w więzieniach CIA mężczyznom wypłacono odszkodowania, polskie postępowanie karne nadal pozostaje niezakończone. Ponadto, nie podjęto żadnych działań o charakterze generalnym (np. zmiana prawa), które służyłyby przeciwdziałaniu podobnym naruszeniom w przyszłości.
Sprawa tajnych więzień CIA w Polsce po raz kolejny przyciągnęła uwagę międzynarodową w związku z postępowaniem prowadzonym przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym. W grudniu 2019 r. Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze rozpoznając apelację od orzeczenia o nierozpoczęciu międzynarodowego postępowania karnego w sprawie wojny w Afganistanie, stwierdził, że ofiarom tej wojny nie przysługuje prawo do odwołania od tego orzeczenia.
Sprawa więzień memento dla polityków
W trakcie debaty podkreślono, że niewątpliwie bezpieczeństwo obywateli wymaga ochrony przed naruszeniami praw człowieka. Jednakże w przypadku, o którym była mowa został przesunięty suwak – dozwolono na tortury i nieludzkie traktowanie. Wielu polskich polityków uznało i nadal uznaje to za stosowne. Jak wskazała dr hab. Agnieszka Bieńczyk Missala:
Polskie władze najpierw stosowały totalny negacjonizm, nie przyznawały się do istnienia tajnych więzień CIA. Po raporcie Senatu (USA – przyp. red.), to się zmieniło. Ta sprawa powinna być dla nas zimnym prysznicem w myśleniu o relacjach polsko-amerykańskich.
Inną kwestią, na którą zwrócono uwagę jest upływ czasu. Jak podkreślił dr hab. Adam Bodnar
Postępowanie w sprawie tajnych więzień CIA nie zmierza do końca. To są informacje na stan obecny. Wykonanie wyroku powinno polegać na przeprowadzeniu postępowania. Inaczej Polska może narażać się na kolejne stwierdzenia niewykonania wyroku ETPC.
W latach 2003-2004 dochodziło do stosowania tortur w Kiejkutach. W 2008 r. Washington Post opublikował informacje o funkcjonowaniu więzień CIA w Polsce.
W czasie spotkania pojawiła się również kwestia postępowania przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym. W obliczu nieefektywnych postępowań, dopiero tam zostało wszczęte postępowanie (dotyczy zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości w Afganistanie). Jest ono jednak nadal na bardzo wczesnym etapie – jeszcze przed wszczęciem śledztwa. We wniosku prokuratora, została uwzględniona kwestia więzień na terenie różnych państw . W ubiegłym roku wysłuchano argumentacji prokuratury oraz pokrzywdzonych, pomimo że złożoną przez nich apelację, Izba uznała za niedopuszczalną.
Zaangażowanie organizacji społecznych w sprawę i reakcja międzynarodowych instytucji
Podczas spotkania podkreślono, że HFPC zaczęła jako jedna z pierwszych zajmować się sprawą, z inicjatywy Open Society Foundations. W Polsce pojawili się też dziennikarze, którzy zainteresowali się sprawą. Więzieniami CIA w Polsce do dziś zajmuje się Amnesty International, Human Rights Watch zapewniła pełnomocników pokrzywdzonym. Ponadto, sprawę monitorują również: Komisja w ramach Parlamentu Europejskiego i Komisja ze Zgromadzenia Rady Europy. Raport w tej sprawie opublikował także Senat Stanów Zjednoczonych, natomiast postępowanie krajowe w Polsce wciąż trwa i, jak podkreślali zgromadzeni w sali eksperci, nie zmierza do zakończenia. W tej sprawie do polskiej prokuratury zwrócił się prokurator z Międzynarodowego Trybunału Karnego, prosząc o dokumentację zebraną w toku śledztwa. „Materiały istnieją, ale nie ma zgody politycznej, by je przekazać” – podkreślali eksperci.
Podczas debaty przypomniano również o obowiązkach ciążących na państwie, wynikających z art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człwieka, w tym obowiązku pozytywnym, który nakazuje przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego. Ponadto, adw. Maria Radziejowska podkreśliła, że:
Zakaz tortur to jest norma bezwzględnie obowiązująca. Nawet jeżeli mamy do czynienia z terrorystami. To, czego nam potrzeba, to większa kontrola nad tym, co robią służby specjalne.
W dyskusji z udziałem publiczności wspomniano również o Guantanamo, które funkcjonuje do dziś i nie zostało zlikwidowane przez władze amerykańskie, mimo takich zapowiedzi m.in. ze strony Baracka Obamy. Jak podkreślali uczestnicy debaty, polscy politycy przyznali, że na terenie Polski istniały więzienia CIA. Zdaniem adw. Mikołaja Pietrzaka, „nie może być na to zgody”.
W toku dyskusji, jej uczestnicy, zgodzili się co do tego, że politycy nie powinni dopuszczać do takich sytuacji, jak ta z więzieniami CIA, w których stosuje się tortury i należy zapobiegać takim sytuacjom w przyszłości. Mikołaj Pietrzak zdecydowanie podkreślał, że nie można przeciwstawiać praw i wolności obywatelskich bezpieczeństwu, a zakaz tortur nie może być ograniczany w żaden sposób.
Polska nie jest jedynym krajem, w którym istniało więzienie CIA. Podobne miejsca organizowano na Litwie, przeciwko której toczy się postępowanie w tej sprawie. Jak podkreślali uczestnicy panelu, Czechy wykazały się asertywnością w relacjach z USA i nie wyraziły zgody na przetrzymywanie i torturowanie więźniów na swoim terytorium.
Polacy nie są asertywnym sojusznikiem
– podkreśliła Agnieszka Bieńczyk-Missala
Spotkanie było okazją do dyskusji o szczegółowym problemie, ale też szerzej na temat wartości i obowiązujących norm w zakresie praw człowieka. Płynie z niej kluczowy wniosek, a mianowicie, zakaz tortur jest normą bezwzględnie obowiązującą. Zgromadzeni na sali eksperci podkreślali to niemal w każdej wypowiedzi i wskazywali na potrzebę ścisłego nadzoru nad służbami specjalnymi oraz poszerzania świadomości i zaangażowanie społeczeństwa w proces obrony praw człowieka.
