Co roku Agencja UE ds. Azylu (wcześniej jako Europejski Urząd Wsparcia w Dziedzinie Azylu, EASO) publikuje raport dotyczący najnowszych zmian dotyczących ochrony międzynarodowej na terytorium Unii Europejskiej. Trwają prace nad raportem za 2022 rok, dlatego HFPC przekazała agencji swoją analizę najistotniejszych zmian, wydarzeń i wyzwań w obszarze ochrony międzynarodowej w Polsce w 2021 i na początku 2022 roku, opartą także na bezpośredniej pomocy osobom szukającym schronienia w Polsce.
Z obserwacji HFPC przedstawionych Agencji wynika, że nie tylko utrzymały się krajowe praktyki wskazywane jako niepożądane już w ubiegłych latach, ale także nastąpiło istotne pogorszenie się sytuacji osób poszukujących ochrony międzynarodowej w Polsce. Szereg kontrowersyjnych zmian prawnych został przyjęty na skutek wyzwań związanych z sytuacją na polsko-białoruskiej granicy, jednak zmiany te stały się częścią powszechnie obowiązującego prawa i mogą prowadzić do nadużyć również wzdłuż pozostałych granic Polski.
Ignorowanie wniosków o udzielenie ochrony i legalizacja wywózek
Od sierpnia 2021 r. do opinii publicznej zaczęły docierać informacje o grupie migrantów uwięzionych w Usnarzu Górnym na polsko-białoruskiej granicy. Ta głośna sprawa jak na dłoni ukazała bezprawne praktyki polskiej Straży Granicznej, takie jak utrzymująca się od 2015 roku praktyka nieprzyjmowania wniosków o udzielanie ochrony międzynarodowej od osób, występujących z takim wnioskiem na granicy państwa.
Wkrótce od organizacji i aktywistów obecnych przy granicy z Białorusią zaczęły napływać kolejne informacje o migrantach licznie przybywających na terytorium RP poza przejściami granicznymi. Wielu cudzoziemców informowało, że po przybyciu do Polski byli następnie poddawani wywózkom (push-backom) ze strony funkcjonariuszy Straży Granicznej, także wtedy, gdy prosili o ochronę międzynarodową w Polsce. Wywózki miały miejsce bez jakiejkolwiek prawnej lub faktycznej oceny sytuacji cudzoziemców, w tym również bez zbadania, czy odstawienie na granicę z Białorusią nie będzie stanowiło przejawu tortur lub okrutnego lub nieludzkiego traktowania, co stanowi naruszenie wiążących Polskę umów międzynarodowych.
Od sierpnia 2021 r. podejmowano inicjatywy legislacyjne na rzecz pozornej legalizacji wywózek:
- 21 sierpnia 2021 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zmieniające rozporządzenie ograniczające ruch graniczny w związku z epidemią COVID-19, które przewidywało możliwość stosowania push-backów, mimo że są niezgodne z Konstytucją czy prawem UE.
- Od 26 października 2021 r. zaczęła obowiązywać ustawa z 14 października 2021 roku, tzw. ustawa wywózkowa.
Jak wskazała HFPC w swoim wkładzie do raportu, nowelizacje aktów prawnych oraz praktyki SG zostały skrytykowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), UNHCR, Komisarz Praw Człowieka Rady Europy i organizacje społeczne, w tym również przez HFPC.
Błędy tłumaczeń, brak informacji i inne uchybienia
HFPC zwróciła także uwagę na uchybienia mające miejsce w trakcie trwania procedury uchodźczej, takie jak: ograniczona możliwość uzyskania przez wnioskodawców informacji o statusie ich sprawy przy jednoczesnym doręczaniu im w toku postępowania pism w języku polskim, brak adekwatnego pouczenia o możliwości skorzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej po wydaniu decyzji pierwszoinstancyjnej, czy pojawiające się błędy w tłumaczeniach dokumentów.
Osoby wymagające szczególnego traktowania i dzieci w ośrodkach strzeżonych
Tak jak w poprzednich latach, HFPC zwróciła uwagę, że osoby ubiegające się o ochronę oraz inni migranci, którzy padli ofiarą przemocy, są nadal umieszczani w ośrodkach strzeżonych, mimo że jest to zabronione przez polskie prawo. Straż Graniczna ani sądy decydujące o umieszczeniu w ośrodku często nie przeprowadzają właściwej identyfikacji ofiar przemocy, gdy cudzoziemcy są zatrzymywani, i nie reagują odpowiednio na sygnały o tym, że dana osoba nie powinna trafić do zamkniętej placówki.
Narastający problem stanowi detencja dzieci. Zazwyczaj interes dziecka nie jest brany pod uwagę przy decydowaniu o umieszczeniu w detencji. Zdarzają się wręcz sytuacje, gdy interes dziecka jest rozumiany opacznie, a umieszczenie w strzeżonym ośrodku na wiele tygodni uzasadniane jest jego dobrem.
Brak właściwych mechanizmów identyfikacji osób, które bezwzględnie nie powinny być umieszczane w detencji, jest szczególnie problematyczne z uwagi na fatalne warunki w niektórych strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców. HFPC w swoich obserwacjach zwróciła uwagę na sygnały płynące z Biura Rzecznika Praw Obywatelskich po wizytowaniu strzeżonych ośrodków, wskazujące na brak odpowiedniej opieki medycznej i psychologicznej, przeludnienie i związany z nim brak prywatności, odcięcie cudzoziemców od świata zewnętrznego, brak odpowiednich zajęć, niedostosowana infrastruktura sanitarna – wszystkie te okoliczności mogą prowadzić do dodatkowej traumy u osób, które uciekły do Polski przed przemocą w swoim kraju.
