Dotychczasowe wyroki Wojewódzkich Sądów Administracyjnych w sprawach dotyczących wywózek migrantów i migrantek do Białorusi przedstawiają systemowe naruszenia praw osób przekraczających granicę. Orzecznictwo jest spójne i pokazuje, że obecny sposób funkcjonowania służb na pograniczu polsko-białoruskim stanowi pogwałcenie polskiego i międzynarodowego prawo, w szczególności Konwencji Genewskiej, Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konstytucji RP. W orzeczeniach sądy zwracają szczególną uwagę na następujące kwestie:
Naruszenie zasady non-refoulement
W wyrokach z dnia 15 września 2022 r. w sprawach II SA/Bk 492/22, II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku zaznaczył, że państwo będące stroną Konwencji genewskiej obowiązane jest stosować się do zasady non-refoulement wszędzie tam, gdzie rozciąga się jego jurysdykcja, a więc wszędzie, gdzie dana osoba znajduje się pod efektywną kontrolą organów państwa. Nie ma bowiem znaczenia, gdzie określona sytuacja związana z potencjalnym zawróceniem migranta lub migrantki, ma miejsce. Istotne jest jedynie to, czy dane działanie można przypisać określonemu państwu. Podobnie orzekł Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 26 kwietnia 2022 r., w sprawie o sygn. IV SA/Wa 420/22, stwierdzając, że zasada non-refoulement dotyczy zarówno osób przebywających na terytorium państwa, jak i tych, którzy znaleźli się na jego granicy, niezależnie od sposobu, w jaki tam dotarli. Co więcej, jak podkreślił Sąd, stosowania tej zasady władze państwa nie mogą wyłączyć ani zawiesić nawet w warunkach kryzysu na granicy.
Konieczność uwzględnienia przez SG sytuacji na Białorusi i kontekstu kryzysu humanitarnego
Na konieczność uwzględniania okoliczności związanych z kryzysem na granicy polsko - białoruskiej przy podejmowaniu jakichkolwiek czynności lub postępowań mogących prowadzić do zawrócenia cudzoziemca do linii granicy wskazuje ugruntowane już orzecznictwo sądów administracyjnych. Na to, że pominięcie tych istotnych dla sprawy okoliczności stanowiło naruszenie zasady non-refoulement wskazał m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku w przywoływanych wyżej wyrokach z 15 września 2022 r. o sygn. akt II SA/Bk 492/22 , II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22. Podobne stanowisko, co prawda w kontekście postanowień o opuszczeniu terytorium Polski, sformułował Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyrokach z 27 kwietnia 2022 r. o sygn. akt 471/22, 20 maja 2022 r. o sygn. akt IV SA/Wa 615/22 czy wyroku z 27 maja 2022 r. o sygn. IV SA/Wa 772/22. W ocenie tego Sądu, uchybienia organów Straży Granicznej w badanych sprawach polegały na niezbadaniu sytuacji na granicy polsko – białoruskiej, a w szczególności pominięciu informacji o braku możliwości przemieszczania się cudzoziemców po terytorium Białorusi i ich przetrzymywania przez białoruskie służby i wojsko. Zbadanie takich informacji, zdaniem Sądu, było natomiast konieczne, aby wyjaśnić, czy wykonanie postanowienia o opuszczeniu terytorium Polski, czyli de facto zawrócenie cudzoziemca na linię granicy, w każdym indywidualnym przypadku nie naruszało prawa do życia oraz wolności od tortur i nieludzkiego traktowania (czyli art. 2 i 3 EKPC). Sąd uznał przy tym, że nie jest ważne, czy osoba wjechała na terytorium Białorusi legalnie. Sytuacja związana z kryzysem granicznym wyłączyła bowiem możliwość swobodnego poruszania się migrantów i migrantek po terytorium tego państwa i powrotu do kraju pochodzenia, a także naraziła cudzoziemców na przebywanie w ekstremalnych warunkach, naruszających ich godność i zagrażających życiu lub zdrowiu.
Naruszenie zakazu zbiorowego wydalania cudzoziemców – art. 4 Protokół 4 do EKPC
WSA w Białymstoku (w wyrokach o sygn. akt II SA/Bk 492/22, II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22 oraz II SA/Bk 145/23) odnotował, że organ Straży Granicznej podczas czynności zawracania cudzoziemca do linii granicznej nie bada indywidualnej sytuacji zawracanej osoby, nie zbiera materiału dowodowego i nie weryfikuje stanu faktycznego sprawy, a także nie uwzględnia sytuacji w polsko-białoruskiej strefie przygranicznej oraz takich okoliczności, jak stan zdrowia czy wiek danej osoby. Sąd przypomniał, że obowiązek indywidualnego rozpatrywania sprawy każdej osoby, w tym w warunkach masowego przyjazdu, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w kraju, do którego migranci i migrantki mieli być zawróceni, wynika z zakazu zbiorowego wydalania cudzoziemców, zawartego w art. 4 Protokołu nr 4 do EKPC. Sąd nie miał zatem wątpliwości, że bezczynność Straży Granicznej, skutkująca arbitralnym i automatycznym zastosowaniem przepisu rozporządzenia granicznego, stanowiła naruszenie ww. zakazu.
Kwestia przyjęcia wniosku o ochronę międzynarodową i naruszenie art. 56 ust. 2 Konstytucji RP i art. 18 KPPUE
W wyrokach w sprawach o sygn. akt II SA/Bk 492/22 , II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22 Sąd nie miał żadnych wątpliwości, że deklaracja złożenia wniosku o ochronę międzynarodową powinna zostać przyjęta przez funkcjonariusza SG, który jako pierwszy wchodzi w kontakt z migrantem lub migrantką, a sam cudzoziemiec zgłaszający funkcjonariuszowi taką deklarację powinien mieć zapewnioną możliwość jak najszybszego złożenia formalnego wniosku oraz powinien być traktowany jako wnioskodawca i korzystać z prawa do pozostania na terytorium Polski. Przeciwne postępowanie, zdaniem Sądu, uniemożliwiło zapewnienie cudzoziemcowi skutecznego dostępu do zasad i gwarancji przewidzianych w Dyrektywie Proceduralnej i Ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, a także stanowiło brak poszanowania dla prawa do ochrony międzynarodowej, gwarantowanego w art. 56 ust. 2 Konstytucji i art. 18 Karty Praw Podstawowych UE.
Rozporządzenie Graniczne wydane poza granicami upoważnienia ustawowego
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku w wyrokach z dnia 15 września 2022 r. o sygn. akt sygn. akt II SA/Bk 492/22, II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22. uznał, że § 3 ust. 2b Rozporządzenia Granicznego jest niezgodny z art. 16 ust. 3 pkt 2 ustawy o ochronie granicy państwowe, który to przepis wskazany został jako podstawa wydania ww. Rozporządzenia. Par. 3 ust. 2b Rozporządzenia wykracza poza granice upoważnienia ustawowego, w którym nie sposób dopatrzyć się delegacji do wprowadzenia jakiejkolwiek procedury związanej z zawracaniem cudzoziemców do linii granicy. Sąd uznał również, że przywołany przepis Rozporządzenia jest sprzeczny z obowiązującymi ustawami (tj. Ustawą o cudzoziemcach i Ustawą o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP), prawem unijnym i postanowieniami wiążących Polskę umów międzynarodowych co zdaniem Sądu sprawia, że przepis ten nie nadaje się do wykonania.
Podobnie w wyroku z 13 kwietnia 2023 r., sygn. akt II SA/Bk 145/23, WSA w Białymstoku odnotował, że art. 16 ust. 3 pkt 2 ustawy o ochronie granicy państwowej upoważnia ministra właściwego do spraw wewnętrznych do zarządzenia, w drodze rozporządzenia, czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu na określonych przejściach granicznych, z uwzględnieniem konieczności zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa publicznego albo ochrony przed zagrożeniem życia lub zdrowia ludzi, a także zapobiegania szerzeniu się chorób zwierząt. Z brzmienia przepisu wynika jednoznacznie, że zakres przedmiotowy zawartej w nim delegacji ustawowej obejmuje wyłącznie kwestie zarządzania ruchem na określonych przejściach granicznych, czyli np. zamknięcia przejść, zmniejszenia ich przepustowości czy tymczasowych modyfikacji w zakresie rodzajów dopuszczalnego ruchu. Art. 16 ust. 3 pkt 2 ustawy o ochronie granicy państwowej nie może zatem stanowić podstawy do wprowadzenia jakichkolwiek regulacji dotyczących prawa cudzoziemców do wjazdu czy pobytu na terytorium Polski. Prawa te w sposób kompleksowy regulowane są bowiem na poziome ustawowym, czyli w przepisach Ustawy o cudzoziemcach i Ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. Tym bardziej wspomniany przepis nie upoważnia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji do wprowadzenia, w formie rozporządzenia, jakiejkolwiek procedury związanej z zawracaniem cudzoziemców do linii granicy. W tym zakresie Rozporządzenie Graniczne wkracza zatem w materię ustawową i jest sprzeczne z regulacjami o randze ustawy. To sprawia, zdaniem Sądu, że Rozporządzenie Graniczne narusza art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.
Naruszenie art. 7 i 87 ust. 1 Konstytucji RP
Zdaniem WSA w Białymstoku (m.in. wyrok z 13 kwietnia 2023 r., sygn. akt II SA/Bk 145/23) , automatyczne i arbitralne zastosowanie przez Straż Graniczną przepisu niższego rzędu (o randze rozporządzenia), który nie wyłącza przecież ani stosowania przepisów ustaw krajowych, ani prawa unijnego, ani postanowień umów międzynarodowych wiążących RP, ani przede wszystkim Konstytucji RP, stanowi w pierwszym rzędzie naruszenie art. 7 (zasady praworządności) i art. 87 ust. 1 (zasady hierarchiczności źródeł prawa) Konstytucji RP.
Brak oficjalnych dowodów na zawrócenie migranta lub migrantki do linii granicy nie może podważać wiarygodności jego relacji
W wyroku z 13 kwietnia 2023 r., sygn. akt II SA/Bk 145/23, Sąd w Białymstoku zgodził się z argumentacją, iż sposób, w jaki Straż Graniczna realizuje czynności zawrócenia do linii granicy sprawia, że poza relacją samego skarżącego często nie ma i w zasadzie nie może być innych dowodów potwierdzających fakt ujęcia i zawrócenia cudzoziemca do linii granicy. Tym samym to relacja skarżącego pozostaje podstawowym źródłem informacji o sprawie. Sąd zauważył przy tym, że warunki, w jakich dochodzi do zawrócenia (w tym konkretnym przypadku pora dnia i niska temperatura, ale też sama obecność funkcjonariuszy SG) wykluczają możliwość rzetelnego dokumentowania czynności przez samego cudzoziemca. Stąd też nie można oczekiwać, że skarżący przedstawi dowody, które jednoznacznie potwierdzą jego wyjaśnienia.
Sąd podkreślił, że brak dowodów dokumentujących zawrócenie po stronie organu SG nie może wykluczać wiarygodności skarżącego. To, że SG nie prowadzi rejestru cudzoziemców, którzy zostali zawróceni na podstawie Rozporządzenia Granicznego, nie może być intepretowany na niekorzyść cudzoziemca.
Identyczne w treści uzasadnienie przedstawił również WSA w Białymstoku w wyroku z 30 maja 2023 r., sygn. akt II SA/Bk 244/23.
