Helsińska Fundacja Praw Człowieka przedstawiła Komitetowi Ministrów Rady Europy swoje uwagi na temat niewykonania przez Polskę wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce (40503/17). W wyroku tym Trybunał wezwał Polskę do ustanowienia gwarancji proceduralnych, które zapewnią skuteczny dostęp do postępowania uchodźczego osobom przekraczającym granicę państwa z zamiarem ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową.
Wyrok w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce zapadł w dniu 23 lipca 2020 r. Od tego czasu rząd polski nie podjął żadnych działań, aby wdrożyć orzeczone w tym wyroku zalecenia generalne. W ostatniej korespondencji skierowanej do Komitetu Ministrów Rady Europy rząd tłumaczy się z braku działań wskazując na trwające negocjacje wokół projektu „Nowego Paktu dla Migracji i Azylu”, ogłoszonego przez Komisję Europejską we wrześniu 2020 r. Zdaniem Fundacji, prace nad Paktem nie usprawiedliwiają jednak bezczynności rządu w zakresie wprowadzenia do porządku prawnego wymaganych przez Trybunał gwarancji proceduralnych.
W stanowisku przesłanym Komitetowi Ministrów Rady Europy Helsińska Fundacja Praw Człowieka przypomina, że od daty wydania wspomnianego wyroku nie tylko nie ustanowiono niezbędnych gwarancji proceduralnych dotyczących dostępu do procedur uchodźczych w Polsce, ale też wprowadzono do polskiego porządku prawnego nowe rozwiązania, które jeszcze bardziej dostęp ten ograniczyły. Chodzi przede wszystkim o czynność zawracania do linii granicy (tzw. pushback), wprowadzoną do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych w sierpniu 2021 r., oraz o postępowanie w przedmiocie opuszczenia przez cudzoziemca terytorium Polski, dodane do ustawy o cudzoziemcach w wyniku nowelizacji z października 2021 r. Teoretycznie, obie regulacje były reakcją polskiego rządu na kryzys humanitarny na granicy polsko – białoruskiej. Nie mają one jednak charakteru tymczasowego i można zakładać, że pozostaną w polskim prawie na stałe.
Zarówno czynność zawracania do linii granicy, jak i procedura wydawania postanowień o opuszczeniu terytorium Polski oceniane są przez Helsińską Fundację Praw Człowieka jako niezgodne, między innymi, z przepisami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej, art. 18 i 19 Karty Praw Podstawowych UE, art. 33 ust. 1 Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców czy art. 56 ust. 2 Konstytucji RP. Wszystkie te przepisy dotyczą prawa cudzoziemca do ubiegania się o ochronę międzynarodową, w tym prawa do pozostawania na terytorium danego państwa do czasu rozpoznania przez właściwe organy wniosku o taką ochronę. Opinia Fundacji znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądów administracyjnych (wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie nr IV SA/Wa 420/22, IV SA/Wa 471/22, IV SA/Wa 615/22, IV SA/Wa 772/22 i IV SA/Wa 1031/22 i nieprawomocne jeszcze wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku nr. II SA/Bk 558/22, II SA/Bk 492/22, II SA/Bk 493/22 i II SA/Bk 494/22).
Sprzeczne z zaleceniami Trybunału w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce było też wprowadzenie do obowiązującej ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w październiku 2021 r., art. 33 ust. 1a. Przepis ten pozwala na pozostawienie bez rozpoznania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w przypadku, gdy wniosek taki zostanie złożony przez cudzoziemca zatrzymanego w pobliżu granicy zewnętrznej UE, niezwłocznie po jej przekroczeniu wbrew przepisom prawa, chyba że cudzoziemiec ten przybył bezpośrednio z terytorium, na którym jego życiu lub wolności zagrażało określone niebezpieczeństwo, oraz przedstawił wiarygodne przyczyny nielegalnego przekroczenia granicy i złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej niezwłocznie po tym, jak pojawił się na terytorium Polski. Regulacja ta, nie dość że w sposób bezzasadny ogranicza prawo do ubiegania się o ochronę międzynarodową, to pozostaje w sprzeczności z przepisami dyrektywy 2013/32/UE, zgodnie z którą w przypadkach, w których polska ustawa przewiduje pozostawienie wniosku o ochronę międzynarodową bez rozpoznania, możliwe jest wyłącznie zastosowanie przyspieszonego lub tzw. granicznego trybu rozpatrywania wniosku. W obu tych trybach wniosek ma zostać rozpatrzony zgodnie z podstawowymi zasadami i gwarancjami dla wnioskodawcy, co z oczywistych powodów nie nastąpi w przypadku, gdy wniosek pozostawiony zostanie bez rozpoznania.
Kolejne niekorzystne zmiany w prawie, których konsekwencje poniosą również osoby ubiegające się w Polsce o ochronę międzynarodową, wynikają z rządowego projektu ustawy o cudzoziemcach, nad którym prace zakończył właśnie Sejm RP. W przedstawionych Komitetowi Ministrów Rady Europy uwagach Fundacja odniosła się zatem także do tego projektu. Fundacja wskazała m.in., że zgodnie z projektowanymi regulacjami, określony w decyzji orzekającej o zobowiązaniu do powrotu okres dobrowolnego powrotu nie będzie już ulegał zawieszeniu do czasu doręczenia cudzoziemcowi ostatecznej decyzji w toczącym się postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej. Po tej zmianie osoba poszukująca ochrony, która otrzyma decyzję powrotową z określonym terminem dobrowolnego powrotu, będzie musiała ją w tym terminie wykonać, nawet jeśli miałoby to nastąpić przed wydaniem ostatecznej decyzji o udzieleniu ochrony międzynarodowej. Z ustawy o cudzoziemcach ma też zostać usunięty przepis, który obecnie przewiduje zawieszenie wykonania decyzji powrotowej jeśli do sądu administracyjnego wpłynie skarga na taką decyzję razem z wnioskiem o wstrzymanie jej wykonania. Po tej zmianie cudzoziemiec, któremu odmówiono udzielenia ochrony międzynarodowej, a który otrzymał wcześniej decyzję o zobowiązaniu do powrotu i decyzję tę zaskarżył do sądu administracyjnego, nie będzie miał możliwości pozostawania na terytorium Polski do czasu, aż złoży skargę na decyzję odmawiającą mu ochrony międzynarodowej, a właściwy sąd skargę tę rozpozna.
Podsumowując, od sierpnia 2021 r. w polskim porządku prawnym pojawiły się nowe regulacje prawne, których stosowanie znacząco ogranicza możliwość ubiegania się o ochronę międzynarodową w Polsce. W ten sposób polski rząd nie tylko nie zrealizował ogólnych zaleceń zawartych w wyroku M.K. i inni przeciwko Polsce, ale także podjął działania całkowicie sprzeczne z intencjami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wyrażonymi w ww. wyroku. Kolejne, negatywne i sprzeczne z wyrokiem Trybunału zmiany wejdą w życie po podpisaniu przez Prezydenta RP ustawy zmieniającej ustawę o cudzoziemcach.
