HFPC wniosła opinię do zaprezentowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości projektów ustaw zmieniających ustrój wymiaru sprawiedliwości, w której ostrzega przed zagrożeniami, które niesie ten projekt.
Z trzech szczebli do dwóch
Najistotniejszą zmianą przewidzianą w projekcie jest zastąpienie trzech szczebli sądownictwa dwoma. W efekcie wejścia w życie tych zmian sądy rejonowe i okręgowe zostaną zastąpione przez nowe sądy okręgowe z oddziałami mieszczącymi się w budynkach sądów rejonowych. Sądy regionalne zastąpią zaś sądy apelacyjne.
Obawiamy się, że zmianie tej towarzyszyć będzie gigantyczny chaos, który jeszcze bardziej wydłuży czas oczekiwania obywateli na rozpoznanie ich spraw przez sądy
– wskazuje adw. Marcin Wolny, prawnik HFPC.
Nowe pole do wymiany kadr
Zastąpieniu sądów apelacyjnych przez sądy regionalne towarzyszą zmiany pozwalające Ministrowi Sprawiedliwości swobodnie decydować o tym, kto zostanie sędzią nowych sądów regionalnych. Pośrednio pozwoli to więc władzy wykonawczej wpływać na kształtujące się w tym sądzie linie orzecznicze.
Minister będzie mógł dyskrecjonalnie zdecydować kogo z sędziów apelacyjnych przenieść do sądu okręgowego. Uzyska także możliwość awansowania sędziów z poziomu dawnych sądów rejonowych i okręgowych od razu do sądu regionalnego. Obie drogi nie są praktycznie w projekcie obudowane żadnymi przesłankami i nie gwarantują sędziom przenoszonym do niższego sądu możliwości odwołania – podkreśla M. Wolny.
Zmiany te połączone są z wprowadzeniem tzw. jednolitego statusu sędziego, który spowoduje, że wszyscy sędziowie staną się sędziami sądu powszechnego (a nie sędziami sądu okręgowego czy regionalnego). Awans z poziomu sądu okręgowego na szczebel regionalny nie będzie więc wymagał nowego powołania przez Krajową Radę Sądownictwa i Prezydenta RP, lecz będzie się odbywać w drodze przeniesienia przez Ministra Sprawiedliwości.
Te rozwiązania budzą istotne wątpliwości.
Minister Sprawiedliwości będzie miał bardzo szerokie pole manewru, bo przepisy dają mu możliwość dokonywania zmian na podstawie racjonalnego wykorzystania kadr sądownictwa powszechnego czy obciążenia zadaniami poszczególnych sądów. Tego typu zapisy zapewnią ministrowi nieuzasadnioną swobodę ustalania, kto będzie rozpoznawał sprawy obywateli. Zwłaszcza gdy zauważy się, że decyzja ministra nie będzie podlegać w ogóle kontroli sądowej – wskazuje Marcin Wolny.
Długie delegacje
HFPC negatywnie odniosła się również do przepisów pozwalających prezesom sądów na przenoszenie nawet na dwa lata sędziów pomiędzy poszczególnymi oddziałami sądów.
Zgodnie z projektem będzie to możliwe w wypadkach, w których wymagać tego będzie sprawne rozpoznawanie spraw.
Rozwiązanie to narusza wprost zasadę nieprzenoszalności sędziów wymienioną w art. 180 ust. 2 Konstytucji. Niestety, w świetle obowiązujących i projektowanych regulacji prezesi sądów powszechnych nie mogą być uznani za organy niezależne. Istnieje więc znaczne ryzyko, że zmiany te będą wykorzystywane do mobbingowania i zastraszania sędziów. Podobne praktyki dostrzegamy na gruncie obowiązującej ustawy Prawo o prokuraturze w stosunku do prokuratorów – ostrzega Marcin Wolny.
Konsultacje, których (prawie) nie było
Fundacja skrytykowała także sposób prowadzenia konsultacji publicznych dotyczących tego projektu. Ministerstwo Sprawiedliwości poprosiło o uwagi bardzo niewielką grupę podmiotów, pozostawiając im bardzo krótki czas na wniesienie uwag, w zupełności nielicujący z obszernością i wagą tego projektu. „Tak przeprowadzone konsultacje to gra pozorów. Nie pozwalają uczestnikom konsultacji wychwycić wszystkich istotnych mankamentów projektu” – podkreśla Marcin Wolny.
Zanim projekt został zgłoszony przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Zbigniew Ziobro zapowiadał, że trwają prace nad takimi regulacjami. W czerwcu 2021 roku Fundacja zorganizowała debatę z udziałem konstytucjonalistów, ekspertów i ekspertek różnych dziedzin prawa i praktyków, podczas której szczegółowo omawialiśmy zapowiadane zmiany i z jakimi zagrożeniami się one wiążą. Debacie towarzyszyło też wydanie opracowania podsumowującego dyskusję.
Uwagi zostały opracowane ramach projektu „Monitoring systemu ochrony praw człowieka w Polsce”, przy udziale prawników Programu Spraw Precedensowych HFPC. Projekt „Monitoring systemu ochrony praw człowieka w Polsce” jest realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.
