Czy Polska może ścigać sprawców zbrodni wojennych? - HFPC i Fundacja Sunflowers razem z Ministerstwem Sprawiedliwości otwierają dyskusję o stosowaniu jurysdykcji uniwersalnej w Polsce.
Polska przyjęła około miliona uchodźców z Ukrainy. Część z nich bezpośrednio doświadczyła lub była świadkami zbrodni międzynarodowych i dlatego Polska podjęła też działania w celu zapobiegania bezkarności sprawców zbrodni wojennych popełnianych w trakcie agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. W dniu 13 listopada 2024 r. na konferencji organizowanej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka oraz Fundację Sunflowers pod patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości porozmawiamy o wyzwaniach związanych z budowaniem efektywnego systemu ścigania zbrodni międzynarodowych w Polsce i zapewnienia wsparcia ofiarom i ocalałym. W dyskusjach wezmą udział m.in. Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar, p.o. Prokuratora Generalnego Ukrainy Ołeksij Khomenko, Zastępca Prokuratora Generalnego Jacek Bilewicz, przedstawiciele i przedstawicielki instytucji międzynarodowych, a także eksperci i ekspertki prawa międzynarodowego i organizacji pozarządowych z Polski, Ukrainy i innych krajów europejskich.
Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar wygłosił przemówienie otwierające konferencję. Podkreślił, że cieszy się z rozwijającej się współpracy, nie tylko między polską i ukraińską prokuraturą, ale też organizacjami trzeciego sektora z obu krajów. Zaznaczył również wagę działań Międzynarodowego Trybunału Karnego, których czasami nie doceniamy w wystarczającym stopniu. Minister zaznaczył, że nadchodzącym wyzwaniem będzie wypracowanie skutecznych mechanizmów prawnych w porządku krajowym. Komisja kodyfikacyjna pracuje już nad propozycją rozwiązań dotyczących stosowania jurysdykcji uniwersalnej m.in. sądzenia sprawców zbrodni wojennych bez ich fizycznej obecności. Bodnar podkreślił również wagę stosowania wdrażanej właśnie w Polsce Konwencji ONZ o wymuszonych zaginięciach i potrzebie dostosowania prawa polskiego do jej założeń.
“Aktywne zaangażowanie Polski w proces ścigania zbrodni międzynarodowych popełnionych w Ukrainie jest kluczowe z perspektywy naszych międzynarodowych zobowiązań dotyczących zapobiegania bezkarności. Ponadto, w Polsce przebywa wiele osób z Ukrainy i innych krajów, które doświadczyły poważnych naruszeń prawa międzynarodowego - tortur, przemocy na tle seksualnym, wymuszonych zaginięć i innych. W związku z eskalacją wojny w Ukrainie, do Polski nieprzerwanie trafiają kolejne osoby z takimi doświadczeniami. Polski system prawny powinien być przygotowany do efektywnego ścigania sprawców tych zbrodni i w pewnych przypadkach postawienia ich przed krajowymi sądami w ramach wykonywania jurysdykcji uniwersalnej” - podkreśla Maciej Nowicki, prezes HFPC, który otworzył spotkanie.
W 2022 roku Prokuratura Krajowa wszczęła postępowanie karne w przedmiocie wojny napastniczej Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie i popełnionych w jej trakcie zbrodni. Gromadzone dowody mają wspierać śledztwa prowadzone przez Międzynarodowy Trybunał Karny, Prokuraturę Generalną w Ukrainie oraz państwa, które wykonują jurysdykcję uniwersalną, czyli korzystają z przepisów pozwalających na osądzanie zbrodni międzynarodowych popełnionych na terytorium innych państw przez sądy krajowe. Polska nadal zmaga się jednak z wieloma wyzwaniami i lukami systemowymi, które ograniczają dostęp do systemu sprawiedliwości dla osób pokrzywdzonych.
„Mamy nadzieję, że konferencja wzmocni współpracę między polskimi i zagranicznymi organami ścigania, ekspertami w zakresie międzynarodowego prawa karnego, prawa humanitarnego, praw człowieka, w tym praw osób doświadczonych konfliktem zbrojnym i organizacjami pozarządowymi. Chcielibyśmy, aby wiedza i doświadczenie uczestników konferencji zainspirowały zmiany w polskim prawie i umożliwiły wypracowanie strategii w zakresie ścigania zbrodni międzynarodowych i holistycznego programu zaopiekowania się w Polsce osobami z doświadczeniem wojny. Zależy nam na kompleksowym podejściu do sprawiedliwości, które uwzględnia prawa i potrzeby osób pokrzywdzonych w wyniku zbrodni wojennych i związanych z nimi naruszeń praw człowieka - podsumowała dr Ewa Hofmańska, Prezeska Fundacji Sunflowers, realizującej Projekt Sunflowers.
W czerwcu 2024, Helsińska Fundacja Praw Człowieka opublikowała rekomendacje przygotowane przez ekspertki w dziedzinie międzynarodowego prawa karnego dotyczące kwestii procesowych i podstaw do ścigania zbrodni międzynarodowych popełnionych poza terytorium RP w postaci zasady jurysdykcji uniwersalnej. Dokument zawiera także propozycje zmian w podejściu do międzynarodowego prawa karnego, zakresie i sposobie penalizacji zbrodni międzynarodowych w polskim prawie karnym i organizacji pracy organów śledczych.
“Obecnie kształt polskiego prawa karnego nie pozwala na skuteczne ściganie zbrodni międzynarodowych na podstawie zasady jurysdykcji uniwersalnej. Konieczne jest stworzenie efektywnego systemu ścigania zbrodni międzynarodowych – z jednej strony pozwoliłoby to na uznanie, że Polska wypełnia swoje zobowiązania międzynarodowe, a z drugiej sprzyjałoby przywracaniu poczucia sprawiedliwości i daniu nadziei pokrzywdzonym na zadośćuczynienie za doznane krzywdy” - zwraca uwagę prof. Hanna Kuczyńska, INP PAN, członkini Zarządu Fundacji Sunflowers.
HFPC i Fundacja Sunflowers są członkami Koalicji na rzecz Ofiar, Ocalałych i Świadków (KOOS). Jednym z jej celów jest koordynacja współpracy z organami ścigania i budowanie świadomości społecznej na temat zbrodni międzynarodowych popełnianych m.in. w Ukrainie w wyniku agresji Rosji oraz wpływu tych zbrodni na życie osób pokrzywdzonych. Co ważne KOOS dąży także do tego, aby Polska uznała prawa osób pokrzywdzonym wynikające z międzynarodowych zobowiązań.
Dr Kaja Kowalczewska, Koordynatorka Koalicji na rzecz Ofiar, Ocalałych i Świadków:
“Efektywne ściganie zbrodni międzynarodowych wymaga także współpracy organów ścigania z organizacjami pozarządowymi zaangażowanymi w dokumentowanie zbrodni międzynarodowych. Jako organizacje pozarządowe koordynujemy między sobą te działania, by docierać do jak największej liczby osób pokrzywdzonych i pomóc im w przekazaniu swoich świadectw organom ścigania, unikając jednocześnie ryzyka powtórnej wiktymizacji”.
Organizacje pozarządowe z konieczności przejmują również odpowiedzialność za wsparcie osób, które zmagają się z konsekwencjami najpoważniejszych zbrodni. Osoby, które doświadczyły np. tortur szukają pomocy organizacji pozarządowych, ponieważ obecnie państwo polskie nie uwzględnia ich specjalnych potrzeb. W czerwcu 2024 roku, HFPC opublikowała raport podsumowujący przekrój doświadczeń uchodźców z Ukrainy pokrzywdzonych przez najpoważniejsze naruszenia prawa międzynarodowego i przebywających w Polsce: „W poszukiwaniu sprawiedliwości. Prawa osób, które doświadczyły naruszeń międzynarodowego prawa w czasie agresji Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie”.
“W Polsce, osoby, które doświadczyły najpoważniejszych naruszeń prawa międzynarodowego są niewidoczne dla instytucji państwowych, szpitali i ośrodków pomocy społecznej. Jesteśmy w regularnym kontakcie z osobami, które mierzą się ze zdrowotnymi i psychologicznymi konsekwencjami doznanych zbrodni. Od sześciu miesięcy szukamy wsparcia dla osoby, która w wyniku tortur stosowanych przez rosyjskich wojskowych straciła większość uzębienia. Objawy wynikające z takiego urazu ograniczają możliwości normalnego funkcjonowania tej osoby. Jednocześnie leczenie takich urazów wykracza poza opiekę oferowaną w ramach NFZ, a koszty takiego zabiegu w ramach prywatnej opieki zdrowotnej zdecydowanie wykraczają poza jej możliwości finansowe. Sprawiedliwość to nie tylko ukaranie sprawców zbrodni – to także zapewnienie wsparcia osobom pokrzywdzonym. Polski system wsparcia musi być gotowy na przywrócenie takim osobom, na ile to możliwe, życia sprzed zbrodni“ - mówi Aleksandra Iwanowska, członkini Zarządu HFPC.
Podczas otwarcia spotkania Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar wskazywał między innymi na znaczenie zaangażowania Polski w ochronę i podnoszenie rangi Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, konieczność przygotowania Prokuratury Krajowej do korzystania z prawa międzynarodowego, w tym jurysdykcji uniwersalnej, oraz na istotną pracę Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego w tym kontekście, w szczególności rozpatrzenie możliwości prowadzenia postępowania in absentia, czyli bez konieczności obecności podejrzanego w Polsce w przypadku podejrzenia popełnienia zbrodni międzynarodowych. Pełniący obowiązki Prokuratora Generalnego Ukrainy Ołeksij Khomenko wtórował ministrowi, podkreślając znaczenie pracy MTK oraz konieczność zaangażowania społeczności międzynarodowej, w tym Polski w ściganie sprawców zbrodni międzynarodowych popełnianych w Ukrainie.
Maciej Nowicki, prezes Zarządu HFPC, zwracał uwagę na to, że proces karny powinien brać pod uwagę prawa i potrzeby osób pokrzywdzonych przez zbrodnie międzynarodowe, w szczególności zapewnić im wsparcie medyczne, psychologiczne i społeczne. W Polsce znajdują się osoby pokrzywdzone przez najpoważniejsze naruszenia prawa międzynarodowego nie tylko z Ukrainy, ale również z Białorusi i innych krajów. Dr Ewa Hofmańska, prezeska Fundacji Sunflowers również podkreślała nieodłączność poszanowania praw pokrzywdzonych ze ściganiem sprawców zbrodni w procesie przywracania sprawiedliwości.
Tematyka czterech paneli dyskusyjnych niejako odpowiedziała na problemy zarysowane podczas otwarcia konferencji:
- EFEKTYWNE ŚCIGANIE ZBRODNI POPEŁNIONYCH W UKRAINIE
Podczas konfliktu zbrojnego, który od ponad 10 lat trwa w Ukrainie jasne stało się, że odpowiedzialność za zbrodnie międzynarodowe ponoszą nie tylko żołnierze i ich dowódcy, ale również przedstawiciele innych służb i instytucji, którzy biorą udział w inwazji na Ukrainę. Pociągniecie ich do odpowiedzialności wymaga bardzo szczegółowego podejścia organów śledczych z szerokim wykorzystaniem technologii takich jak choćby zdjęcia satelitarne. Zadanie to dodatkowo utrudnia skokowy rozwój przemysłu zbrojeniowego, na który prawo międzynarodowe odpowiada z dużym opóźnieniem.
Poza tym systemy sprawiedliwości w XXI wieku, a już szczególnie w przypadku konfliktu w Ukrainie, zderzyły się z niespotykanym wcześniej problemem – ogromnej ilości danych o możliwych zbrodniach, której przetworzenie wykracza poza możliwości ograniczonych zasobów ludzkich i sprzętowych organów śledczych pojedynczego państwa i Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Zdaniem ekspertów zaproszonych do udziału w panelu opisane przez nich wyzwania wskazują na konieczność ciągłego rozwoju kompetencji i zaplecza technologicznego prokuratorów oraz śledczych prowadzących sprawy z zakresu prawa międzynarodowego. Specyfika takich postępowań wymusza również specjalizację przedstawicieli organów śledczych, tak jak ma to miejsce w państwach z większym doświadczeniem w tym zakresie . Brak odpowiednich szkoleń oraz możliwości skupienia się na postępowaniach dotyczących zbrodni międzynarodowych, które są bardziej wymagające i skomplikowane niż te dotyczące przestępstw pospolitych może negatywnie wpływać na zaangażowanie Polski w ściganie ich sprawców, a zatem na wypełnianie zobowiązań międzynarodowych .
- WYKONYWANIE JURYSDYKCJI UNIWERSALNEJ
Odpowiedzią na przeciążenie ukraińskiego systemu sprawiedliwości, który mierzy się z ponad 160 tysiącami spraw karnych dotyczących naruszeń prawa międzynarodowego, mogą być mechanizmy jurysdykcji uniwersalnej. Jurysdykcja uniwersalna obliguje krajowe systemy sprawiedliwości do ścigania sprawców najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych, czyli ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych oraz zbrodni agresji oraz zapewnienia wsparcia ofiarom i ocalałych z tych zbrodni. Profesor Sędzia Piotr Hofmański, były przewodniczący Międzynarodowego Trybunału Karnego biorący udział w tym panelu w swoim wprowadzeniu podkreślił jednoznacznie, że to krajowe organy ścigania są przede wszystkim odpowiedzialne za ściganie zbrodniarzy międzynarodowych, a jurysdykcja MTK pełni jedynie funkcję uzupełniającą.
Zdaniem Clooney Foundation for Justice mimo że trzy czwarte państw Unii Europejskiej posiada w swoim kodeksie karnym zapisy umożliwiające ściganie zbrodni międzynarodowych w ramach jurysdykcji uniwersalnej, to korzysta z nich jedynie 18% państw. Eksperci i ekspertki od prawa karnego biorący udział w dyskusji podkreślają, że nawet polskie prawo obecnie nie tylko pozwala na uruchomienie jurysdykcji uniwersalnej, ale wręcz do tego zobowiązuje.
- WSPARCIE ŚWIADKÓW I OSÓB POKRZYWDZONYCH
Należy jednak pamiętać, że proces karny niesie ze sobą ryzyko powtórnej wiktymizacji osób pokrzywdzonych przez zbrodnie międzynarodowe. Przesłuchania i proces na sali sądowej mogą być i często są głęboko traumatyzującym doświadczeniem, po którym pokrzywdzeni pozostawiani są samym sobie. Dotyczy to zresztą nie tylko zbrodni międzynarodowych, ale również osób pokrzywdzonych przez przemoc domową czy przemoc seksualną w sprawach krajowych.
Przywracanie sprawiedliwości nie może być skupione wyłącznie na karaniu sprawców. Eksperci i ekspertki, którzy na co dzień pracują z rodzinami ofiar i ocalałymi z najpoważniejszych zbrodni i konfliktów zbrojnych podkreślają, że system sprawiedliwości powinien odpowiadać za przygotowywanie prokuratorów i śledczych do rozmów i uczulić ich na potrzeby i uwarunkowania poszczególnych ocalałych, szczególnie tych którzy doświadczyli traumy.
Nierzadko to właśnie organizacje społeczeństwa obywatelskiego przejmują na siebie rolę wspierających osoby pokrzywdzone przez zbrodnie. System sprawiedliwości powinien jednak odpowiadać za pokierowanie pokrzywdzonych do odpowiednich organizacji i zapewnienie wsparcia w wymaganym zakresie, o ile sam go nie oferuje.
- SPRAWIEDLIWOŚĆ Z PERSPEKTYWY OSÓB POKRZYWDZONYCH
W przypadku zbrodni międzynarodowych, oczekiwanie na zakończenie spraw sądowych dotyczących zbrodni międzynarodowych może być liczone w dekadach. . Jednocześnie osoby pokrzywdzone przez najpoważniejsze zbrodnie, nie tylko te międzynarodowe, często wymagają wsparcia od razu po doświadczonej krzywdzie albo od razu po trafieniu w bezpieczne miejsce, np. od razu po przyjeździe do Polski z terytoriów okupowanych przez Federację Rosyjską.
Zgodnie z prawem międzynarodowym, Polska ma obowiązek okazać takie niezbędne wsparcie medyczne, psychologiczne i społeczne osobom pokrzywdzonym przez najpoważniejsze zbrodnie. Obecnie to organizacje społeczeństwa obywatelskiego i organizacje międzynarodowe, często na przekór systemowym ograniczeniom, próbują zapewnić takie wsparcie ocalałym.
Przedstawicielki tych organizacji zwracają uwagę na konieczność włączenia mechanizmów wsparcia ocalałych do polskiego systemu sprawiedliwości i zapewnienia im powrotu do stanu zdrowia sprzed doświadczonej zbrodni, na ile to możliwe.
