Czy Polska może ścigać sprawców zbrodni wojennych? - HFPC i Fundacja Sunflowers razem z Ministerstwem Sprawiedliwości otwierają dyskusję o stosowaniu jurysdykcji uniwersalnej w Polsce.
Polska przyjęła około miliona uchodźców z Ukrainy. Część z nich bezpośrednio doświadczyła lub była świadkami zbrodni międzynarodowych i dlatego Polska podjęła też działania w celu zapobiegania bezkarności sprawców zbrodni wojennych popełnianych w trakcie agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. W dniu 13 listopada 2024 r. na konferencji organizowanej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka oraz Fundację Sunflowers pod patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości porozmawiamy o wyzwaniach związanych z budowaniem efektywnego systemu ścigania zbrodni międzynarodowych w Polsce i zapewnienia wsparcia ofiarom i ocalałym. W dyskusjach wezmą udział m.in. Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar, p.o. Prokuratora Generalnego Ukrainy Ołeksij Khomenko, Zastępca Prokuratora Generalnego Jacek Bilewicz, przedstawiciele i przedstawicielki instytucji międzynarodowych, a także eksperci i ekspertki prawa międzynarodowego i organizacji pozarządowych z Polski, Ukrainy i innych krajów europejskich.
Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar wygłosił przemówienie otwierające konferencję. Podkreślił, że cieszy się z rozwijającej się współpracy, nie tylko między polską i ukraińską prokuraturą, ale też organizacjami trzeciego sektora z obu krajów. Zaznaczył również wagę działań Międzynarodowego Trybunału Karnego, których czasami nie doceniamy w wystarczającym stopniu. Minister zaznaczył, że nadchodzącym wyzwaniem będzie wypracowanie skutecznych mechanizmów prawnych w porządku krajowym. Komisja kodyfikacyjna pracuje już nad propozycją rozwiązań dotyczących stosowania jurysdykcji uniwersalnej m.in. sądzenia sprawców zbrodni wojennych bez ich fizycznej obecności. Bodnar podkreślił również wagę stosowania wdrażanej właśnie w Polsce Konwencji ONZ o wymuszonych zaginięciach i potrzebie dostosowania prawa polskiego do jej założeń.
“Aktywne zaangażowanie Polski w proces ścigania zbrodni międzynarodowych popełnionych w Ukrainie jest kluczowe z perspektywy naszych międzynarodowych zobowiązań dotyczących zapobiegania bezkarności. Ponadto, w Polsce przebywa wiele osób z Ukrainy i innych krajów, które doświadczyły poważnych naruszeń prawa międzynarodowego - tortur, przemocy na tle seksualnym, wymuszonych zaginięć i innych. W związku z eskalacją wojny w Ukrainie, do Polski nieprzerwanie trafiają kolejne osoby z takimi doświadczeniami. Polski system prawny powinien być przygotowany do efektywnego ścigania sprawców tych zbrodni i w pewnych przypadkach postawienia ich przed krajowymi sądami w ramach wykonywania jurysdykcji uniwersalnej” - podkreśla Maciej Nowicki, prezes HFPC, który otworzył spotkanie.
W 2022 roku Prokuratura Krajowa wszczęła postępowanie karne w przedmiocie wojny napastniczej Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie i popełnionych w jej trakcie zbrodni. Gromadzone dowody mają wspierać śledztwa prowadzone przez Międzynarodowy Trybunał Karny, Prokuraturę Generalną w Ukrainie oraz państwa, które wykonują jurysdykcję uniwersalną, czyli korzystają z przepisów pozwalających na osądzanie zbrodni międzynarodowych popełnionych na terytorium innych państw przez sądy krajowe. Polska nadal zmaga się jednak z wieloma wyzwaniami i lukami systemowymi, które ograniczają dostęp do systemu sprawiedliwości dla osób pokrzywdzonych.
„Mamy nadzieję, że konferencja wzmocni współpracę między polskimi i zagranicznymi organami ścigania, ekspertami w zakresie międzynarodowego prawa karnego, prawa humanitarnego, praw człowieka, w tym praw osób doświadczonych konfliktem zbrojnym i organizacjami pozarządowymi. Chcielibyśmy, aby wiedza i doświadczenie uczestników konferencji zainspirowały zmiany w polskim prawie i umożliwiły wypracowanie strategii w zakresie ścigania zbrodni międzynarodowych i holistycznego programu zaopiekowania się w Polsce osobami z doświadczeniem wojny. Zależy nam na kompleksowym podejściu do sprawiedliwości, które uwzględnia prawa i potrzeby osób pokrzywdzonych w wyniku zbrodni wojennych i związanych z nimi naruszeń praw człowieka - podsumowała dr Ewa Hofmańska, Prezeska Fundacji Sunflowers, realizującej Projekt Sunflowers.
W czerwcu 2024, Helsińska Fundacja Praw Człowieka opublikowała rekomendacje przygotowane przez ekspertki w dziedzinie międzynarodowego prawa karnego dotyczące kwestii procesowych i podstaw do ścigania zbrodni międzynarodowych popełnionych poza terytorium RP w postaci zasady jurysdykcji uniwersalnej. Dokument zawiera także propozycje zmian w podejściu do międzynarodowego prawa karnego, zakresie i sposobie penalizacji zbrodni międzynarodowych w polskim prawie karnym i organizacji pracy organów śledczych.
“Obecnie kształt polskiego prawa karnego nie pozwala na skuteczne ściganie zbrodni międzynarodowych na podstawie zasady jurysdykcji uniwersalnej. Konieczne jest stworzenie efektywnego systemu ścigania zbrodni międzynarodowych – z jednej strony pozwoliłoby to na uznanie, że Polska wypełnia swoje zobowiązania międzynarodowe, a z drugiej sprzyjałoby przywracaniu poczucia sprawiedliwości i daniu nadziei pokrzywdzonym na zadośćuczynienie za doznane krzywdy” - zwraca uwagę prof. Hanna Kuczyńska, INP PAN, członkini Zarządu Fundacji Sunflowers.
HFPC i Fundacja Sunflowers są członkami Koalicji na rzecz Ofiar, Ocalałych i Świadków (KOOS). Jednym z jej celów jest koordynacja współpracy z organami ścigania i budowanie świadomości społecznej na temat zbrodni międzynarodowych popełnianych m.in. w Ukrainie w wyniku agresji Rosji oraz wpływu tych zbrodni na życie osób pokrzywdzonych. Co ważne KOOS dąży także do tego, aby Polska uznała prawa osób pokrzywdzonym wynikające z międzynarodowych zobowiązań.
Dr Kaja Kowalczewska, Koordynatorka Koalicji na rzecz Ofiar, Ocalałych i Świadków:
“Efektywne ściganie zbrodni międzynarodowych wymaga także współpracy organów ścigania z organizacjami pozarządowymi zaangażowanymi w dokumentowanie zbrodni międzynarodowych. Jako organizacje pozarządowe koordynujemy między sobą te działania, by docierać do jak największej liczby osób pokrzywdzonych i pomóc im w przekazaniu swoich świadectw organom ścigania, unikając jednocześnie ryzyka powtórnej wiktymizacji”.
Organizacje pozarządowe z konieczności przejmują również odpowiedzialność za wsparcie osób, które zmagają się z konsekwencjami najpoważniejszych zbrodni. Osoby, które doświadczyły np. tortur szukają pomocy organizacji pozarządowych, ponieważ obecnie państwo polskie nie uwzględnia ich specjalnych potrzeb. W czerwcu 2024 roku, HFPC opublikowała raport podsumowujący przekrój doświadczeń uchodźców z Ukrainy pokrzywdzonych przez najpoważniejsze naruszenia prawa międzynarodowego i przebywających w Polsce: „W poszukiwaniu sprawiedliwości. Prawa osób, które doświadczyły naruszeń międzynarodowego prawa w czasie agresji Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie”.
“W Polsce, osoby, które doświadczyły najpoważniejszych naruszeń prawa międzynarodowego są niewidoczne dla instytucji państwowych, szpitali i ośrodków pomocy społecznej. Jesteśmy w regularnym kontakcie z osobami, które mierzą się ze zdrowotnymi i psychologicznymi konsekwencjami doznanych zbrodni. Od sześciu miesięcy szukamy wsparcia dla osoby, która w wyniku tortur stosowanych przez rosyjskich wojskowych straciła większość uzębienia. Objawy wynikające z takiego urazu ograniczają możliwości normalnego funkcjonowania tej osoby. Jednocześnie leczenie takich urazów wykracza poza opiekę oferowaną w ramach NFZ, a koszty takiego zabiegu w ramach prywatnej opieki zdrowotnej zdecydowanie wykraczają poza jej możliwości finansowe. Sprawiedliwość to nie tylko ukaranie sprawców zbrodni – to także zapewnienie wsparcia osobom pokrzywdzonym. Polski system wsparcia musi być gotowy na przywrócenie takim osobom, na ile to możliwe, życia sprzed zbrodni“ - mówi Aleksandra Iwanowska, członkini Zarządu HFPC.
