Jak Polska poszukuje zaginionych migrantów? HFPC prowadzi monitoring
Monitoring poszukiwań prowadzonych przez Policję
W dniach 22-24.01.2023 roku Helsińska Fundacja Praw Człowieka przeprowadziła pierwszy pilotażowy monitoring działań podejmowanych na terenie województwa podlaskiego przez funkcjonariuszy Policji w zakresie poszukiwania osób uznanych za zaginione podczas trwającego na granicy polsko – białoruskiej kryzysu humanitarnego.
Zespół badawczy HFPC podjął działania monitorujące w ramach rocznego projektu: “Migranci i migrantki zaginieni na granicach Polski - diagnoza sytuacji, analiza prawna, mechanizmy działania i rekomendacje zmian”. Projekt ten jest realizowany przy wsparciu Fundacji Itaka i finansowany przez Oxfam. Zakłada on całościową diagnozę zjawiska zaginięć migrantów i migrantek na granicy Polski i Białorusi, a także opisanie czynników, które potencjalnie przyczyniać się mogą do zaginięć i śmierci na granicy (z uwzględnieniem m.in. dokonywanych przez Straż Graniczną tzw. pushbacków czy sposobu postępowania funkcjonariuszy SG z migrantami).
Projekt służyć ma również opracowaniu procedur odpowiadających nowym wyzwaniom w zakresie zgłaszania zaginięć migrantów i migrantek na terenie Polski. W tym celu konieczna jest właściwa identyfikacja istniejących barier związanych z rejestracją i poszukiwaniem osób zaginionych czy potwierdzeniem tożsamości osób zmarłych na terenie pogranicza i pochowanych jako NN w Polsce. Kompleksowa diagnoza prowadzić powinna do poprawy stanu ochrony praw osób zaginionych i członków ich rodzin. Projekt znacznie wykracza poza obszar pogranicza polsko-białoruskiego, a jego rezultaty umożliwią działania zmierzające do ochrony ofiar przymusowych zaginięć, które już znajdują się na terenie Polski (głównie obywatele Ukrainy i Białorusi).
Kto w Polsce zajmuje się poszukiwaniami?
Akcje poszukiwawczo-ratownicze osób zaginionych na terytorium Polski są prowadzone przez Policję i powołane do tego piony kryminalno-śledcze. Na terenie każdego województwa działa odpowiedni Wydział Poszukiwań i Identyfikacji Osób podlegający pod Biuro Kryminalne Komendy Głównej Policji w Warszawie. W 2013 roku w strukturze Wydziału Poszukiwań i Identyfikacji Osób Biura Służby Kryminalnej Komendy Głównej Policji została wyodrębniona osoba komórka - Centrum Poszukiwań Osób Zaginionych.
Definicja zaginięcia i sposoby postępowania Policji w związku z otrzymaniem informacji o osobie zaginionej na terytorium RP zostały określone w zarządzeniu nr 48 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 czerwca 2018 r. w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich.
Zaginięciem osoby, w rozumieniu zarządzenia nr 48, jest wystąpienie zdarzenia, uniemożliwiającego ustalenie miejsca pobytu osoby i zapewnienie ochrony jej życia, zdrowia lub wolności, wymagające jej odnalezienia albo udzielenia pomocy.
Głównym celem pierwszego etapu monitoringu przeprowadzonego przez HFPC było zidentyfikowanie potencjalnych rozbieżności pomiędzy przepisami zarządzenia a ich implementacją w sprawach dotyczących zaginięć osób migrujących na pograniczu polsko-białoruskim.
Monitoringowi zostały poddane trzy placówki - Komenda Powiatowa Policji w Hajnówce, Komenda Powiatowa Policji w Sokółce oraz Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku. Zagadnienia podejmowane podczas monitoringu zostały podzielone tematycznie i dotyczyły przede wszystkim: procedur przyjmowania i rejestrowania zgłoszeń, skali zjawiska (liczby prowadzonych postępowań i ich rezultatów), podejmowanych czynności w związku z prowadzeniem poszukiwań (w tym korzystania ze wsparcia organizacji pozarządowych), dostępu i zakresu informacji na temat postępów w śledztwach, jakie mogą być udzielane osobom zgłaszającym zaginięcia, procedur podejmowanych w związku z odnalezieniem ciał migrantów i migrantek (w tym ciał NN), oraz pobierania, zabezpieczenia, przechowywania i możliwości porównania profilu DNA z profilem genetycznym członków rodziny przebywającej poza granicami Polski.
HFPC złożyła również zapytania w trybie dostępu do informacji publicznej do jednostek monitorowanych, a także m.in. do Wydziału Poszukiwań i Identyfikacji Osób (Biuro Kryminalne Centralnej Komendy Policji). W związku z aktywnymi zaginięciami dodatkowo złożone zostały cztery zawiadomienia w sprawie zaginionych osób w Warszawie i Sopocie. HFPC objęła wsparciem prawnym rodziny osób zaginionych.
Zespoły poszukiwawczo-ratownicze w Straży Granicznej
W marcu 2024 roku w Straży Granicznej powołane zostały zespoły, których głównym zadaniem ma być prowadzenie działań o charakterze poszukiwawczo-ratowniczym wobec migrantów przy granicy polsko-białoruskiej. Nie wiadomo, czy i jak zespoły te będą współdziałać z Policją, która pozostaje odpowiedzialna za prowadzenie działań poszukiwawczych w oparciu o treść zarządzenia 48 KGP.
Główna obawa co do funkcjonowania zespołów poszukiwawczo-ratowniczych w strukturach SG wiąże się jednak z faktem, że obecny rząd RP nie zdecydował się na uchylenie niezgodnego z Konstytucją RP rozporządzenia poprzedniego Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, które SG błędnie uznaje za podstawę do dokonywania tzw. pushbacków, czyli do zawracania cudzoziemców do linii granicy. Istnieje zatem uzasadnione ryzyko, że prowadzona przez zespół akcja poszukiwawcza zakończy się wywiezieniem odnalezionej osoby na Białoruś. Jeśli przypuszczenie to się potwierdzi, działalność zespołów, zamiast przeciwdziałać zaginięciom, będzie się do nich przyczyniać.
Konieczność wypracowania długofalowych mechanizmów gwarantujących respektowanie praw człowiekai
HFPC stoi na stanowisku, iż zespoły poszukiwawczo ratownicze powinny przede wszystkim chronić osoby zaginione na terytorium Polski, bez względu na status prawny i pochodzenie osoby poszukiwanej. Jednostki Straży Granicznej mają teoretycznie większą szansę na podejmowanie skutecznych poszukiwań w związku z lokalizacją i znajomością terenu. Niemniej fakt, że osoba odnaleziona przez SG może zostać cofnięta na terytorium Białorusi, a samo zawrócenie - zgodnie z praktyką SG - nie zostanie udokumentowane, potencjalnie rodzi ryzyko wystąpienia zjawiska tzw. wymuszonego zaginięcia.
Wymuszonym zaginięciem jest „pozbawienie wolności osoby przez funkcjonariuszy państwowych lub grupy działające we współpracy z nimi, przy czym informacje o losach tej osoby są celowo zatajane”[1].
Ratyfikacja Konwencji i implementacja międzynarodowych standardów w istotny sposób wpłynie na możliwość ulepszenia procedur poszukiwania zaginionych cudzoziemców i utrzymywania kontaktu z ich rodzinami, które są obecnie w Polsce regulowane przez Zarządzenie 48 Komendanta Głównego Policji z roku 2018.
Zdaniem HFPC dążenie do praworządności powinno opierać się o działania zmierzające do uwzględnia trudności związanych z sytuacjami migracyjnymi. Mechanizmy te powinny oferować gwarancję poszanowania praw i bezpieczne warunki osobom, które mogą złożyć zeznania w sprawie wymuszonych zaginięć związanych z migracją” (Komentarz Ogólny o Wymuszonych Zaginięciach, ptk 9.)
Podsumowując - wskazując na intresekcjonalny związek jaki zachodzi pomiędzy wymuszonymi zaginięciami i obecnie trwającymi pracami nad polską polityką migracyjną należy stwierdzić, że powinna ona być spójna ze standardami prawa międzynarodowego w tym zakresie.
[1] G. Baranowska, Wymuszone zaginięcia w Europie. Kształtowanie się międzynarodowych standardów zapobiegania i egzekwowania odpowiedzialności państw, Monografie Prawnicze, Warszawa 2017.
