Sejm pracuje nad kolejnymi zmianami specustawy, która reguluje sytuację obywateli i obywatelek Ukrainy. Helsińska Fundacja Praw Człowieka krytycznie ocenia część proponowanych rozwiązań i przygotowała swoje uwagi do projektu zmian.
Ograniczenie pomocy w zakwaterowaniu i zapewnieniu wyżywienia
Zgodnie z nowymi rozwiązaniami, wprowadzona zostanie częściowa odpłata za pomoc udzielaną obywatelom i obywatelkom Ukrainy w zakwaterowaniu i zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego.
Zdaniem HFPC proponowane rozwiązanie narusza przepisy Dyrektywy Rady 2001/55/WE w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu uchodźców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między Państwami Członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami (dalej: Dyrektywa). Dyrektywa posługuje się w tym aspekcie odwrotną logiką, przewidując jedynie możliwość wprowadzenia partycypacji w kosztach dla wybranych kategorii osób. Tymczasem, proponowane rozwiązanie automatycznie kwalifikuje niemal wszystkie osoby otrzymujące pomoc, jako zobligowane do partycypacji w kosztach utrzymania.
Zdaniem HFPC, celem wprowadzenia takiego rozwiązania jest chęć ograniczenia skali wydatków budżetowych ponoszonych przez Polskę w związku z udzielaniem ochrony tymczasowej. Proponowane rozwiązanie utrudni relokację uchodźców, znacznie ograniczając posiadane przez nich środki finansowe.
Problemem jest też w dalszym ciągu nieobligatoryjny tryb udzielania pomocy beneficjentom ochrony tymczasowej, który nakłada na wojewodów jedynie możliwość, a nie obowiązek w tym zakresie.
Niezasadne jest także ograniczenie statusu osoby uprawnionej do uzyskania pomocy na gruncie art. 12 specustawy jedynie do obywateli i obywatelek Ukrainy. Rozwiązanie to, wbrew przepisom Dyrektywy, pozostawia poza kręgiem pomocy część osób, nieposiadających ukraińskiego obywatelstwa, które również zostały zmuszone do opuszczenia terytorium tego państwa ze względu na rosyjską agresję.
Dokument elektroniczny, wymagany do przekroczenia granicy, nie jest dostępny dla wszystkich uchodźców
Proponowane zmiany pozwalają na przekraczanie granicy na podstawie dokumentu elektronicznego przechowywanego i prezentowanego w publicznej aplikacji mobilnej. Rozwiązanie to, zdaniem HFPC, może prowadzić do sytuacji, w której część osób uprawnionych do otrzymania dokumentu elektronicznego nie będzie miała realnej możliwości jego uzyskania z uwagi na różne przyczyny, w tym wykluczenie cyfrowe, brak odpowiedniego nośnika aplikacji mobilnej, czy brak samej aplikacji. Z tego powodu postulujemy utworzenie odrębnej regulacji uprawniającej do uzyskania dokumentu uprawniającego do wielokrotnego przekraczania granicy w formie tradycyjnej.
Uchylenie regulacji pozwalających na zalegalizowanie pobytu i możliwość podjęcia pracy zarobkowej
Projekt uchyla m.in. art. 38 i 39 ustawy, czyli regulacje pozwalające obywatelom i obywatelkom Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Polski po rozpoczęciu wojny starać się o zezwolenie na pobyt czasowy.
W rezultacie, zgodnie z art. 99 ust. 1 pkt 4 ustawy o cudzoziemcach, osoby objęte ochroną czasową nie mogą ubiegać się o zezwolenie na pobyt czasowy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na standardowych zasadach i nie będą miały żadnej możliwości dalszej legalizacji swojego pobytu w Polsce po 24 sierpnia 2023 r. Zaproponowane rozwiązanie, prowadzić będzie do nadmiernego formalizmu, gdyż brak jest przepisów, które wyłączałyby osoby przyjeżdzające do Polski na wizach krajowych spod zakresu ochrony czasowej na podstawie specustawy. Wobec tego, wątpliwe jest, czy nawet wyjazd z kraju i uzyskanie wizy krajowej umożliwi obywatelom Ukrainy długoterminową legalizację pobytu w Polsce.
Tylko 30 dni, aby uzyskać PESEL
Projekt w art. 4 ust. 2 przewiduje wprowadzenie terminu 30 dni od dnia przybycia obywatela Ukrainy na terytorium RP na złożenie wniosku o nadanie numeru PESEL. HFPC krytycznie ocenia takie rozwiązanie, uznając ten termin za zbyt krótki. Względy językowe, organizacyjne i administracyjne mogą spowodować, że w tak krótkim czasie obywatele Ukrainy mogą nie być w stanie zaznajomić się z przepisami specustawy i dokonać odpowiednich formalności.
Praktycznym problemem może być także zweryfikowanie daty przekroczenia granicy polskiej z innym krajem UE. Obywateli i obywatelki Ukrainy nie są zobowiązani przybywać do Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy, w związku z czym, w sytuacji przekroczenia granicy wewnętrznej UE obliczanie terminu na złożenie wniosku będzie uciążliwe dla prowadzących sprawę urzędników i wiązać się może z obliczaniem tego terminu na niekorzyść cudzoziemców.
Usunięcie przepisów „covidowych”
Projekt przewiduje także uchylenie przepisów przedłużających m. in. termin składania wniosków o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy na terytorium Polski, okres legalnego pobytu cudzoziemców, terminów do opuszczenia terytorium Polski oraz terminów dobrowolnego powrotu.
Uchylane przepisy przewidują przedłużenie ww. terminów do upływu 30. dnia następującego po dniu odwołania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, w zależności od tego, który obowiązywał jako ostatni. W rezultacie, długi okres vacatio legis określony w art. 13 projektu (90 dni) należy ocenić pozytywnie.
HFPC pragnie jednocześnie podkreślić, że uchylenie przepisów przedłużających legalność pobytu cudzoziemców w Polsce w nowelizacji ustawy, która tych kwestii w żadnym stopniu nie dotyczy, należy ocenić krytycznie. Na skutek wprowadzenia przepisów prowadzących do zmiany tej sytuacji, zwłaszcza w obliczu bariery językowej i wydłużonego czasu zaznajamiania się z przepisami przez cudzoziemców, nowelizacja ta może doprowadzić do niezamierzonej utraty legalności pobytu przez część osób zamieszkujących w Polsce.
Vacatio legis zmian
Jedynie niektóre rozwiązania przewidziane w projekcie objęte zostaną dłuższym okresem vacatio legis. Przypominamy, że odpowiedni okres vacatio legis jest jednym z kluczowych elementów zasady demokratycznego państwa prawnego opisanej w art. 2 Konstytucji.
Zdaniem HFPC, tylko odpowiednie zachowanie vacatio legis pozwoli na poszanowanie interesów osób korzystających z ochrony tymczasowej na terenie Polski, pozwalając im w zaufaniu do państwa planować swoje życie.
