Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że przeprowadzenie ekshumacji Arkadiusza Rybickiego i Leszka Solskiego wbrew woli ich żon naruszało art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Sprawa była prowadzona w ramach Programu Spraw Precedensowych, a pełnomocnikiem skarżących był dr Piotr Kładoczny. Na etapie krajowym pełnomocnikiem skarżących był dr Tomasz Snarski.
W październiku 2016 r. prokurator prowadzący postępowanie w sprawie katastrofy smoleńskiej postanowił powołać zespół biegłych w celu przeprowadzenia autopsji ciał ofiar tej katastrofy. Badania miały służyć ustaleniu przyczyn zgonu, w szczególności pod kątem tego, czy doszło do niego w wyniku uderzenia samolotu o powierzchnię ziemi, czy może wskutek eksplozji materiałów wybuchowych na pokładzie. W tym celu miano dokonać ekshumacji 83 ofiar – ciała 9 ofiar zostały ekshumowane wcześniej, zaś w czterech przypadkach doszło do kremacji zwłok.
Część rodzin sprzeciwiała się takiej decyzji, twierdząc, że ekshumacje będą naruszać ich prawo do kultu pamięci o zmarłych bliskich oraz prawo do prywatności. Pośród nich byli również skarżący, którzy apelowali do Prokuratora Generalnego o zaniechanie przeprowadzania tej czynności, a następnie złożyli formalne zażalenie na postanowienie prokuratora. Prokuratura uznała to zażalenie za niedopuszczalne, jednak skarżący odwołali się do Sądu Okręgowego w Warszawie. Postępowanie w tej sprawie jeszcze się nie zakończyło, gdyż w kwietniu 2017 r. sąd zadał Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie dotyczącego tego, czy Kodeks postępowania karnego „w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości złożenia zażalenia na zarządzenie wyjęcia zwłok z grobu” jest zgodny z Konstytucją oraz EKPC.
W swojej skardze do ETPC, wniesionej w kwietniu 2017 r., skarżące zarzucają władzom polskim złamanie dwóch przepisów EKPC: art. 8, gwarantującego prawo do prywatności, oraz art. 13, formułującego prawo do skutecznego środka zaskarżenia.
Trybunał nie podzielił zarzutu rządu, jakoby skargi były przedwczesne z uwagi na to, że w dalszym ciągu toczy się postępowanie przed Sądem Okręgowym w Warszawie, który zadał pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu. W ocenie ETPC, skarżące nie musiały czekać na rozstrzygnięcie TK, ponieważ i tak nie przyniosłoby im ono odpowiedniej ochrony – ekshumacje zostały już bowiem przeprowadzone. Środki krajowe okazały się zatem nieskuteczne.
Przechodząc do analizy zarzutu naruszenia art. 8 EKPC, Trybunał wskazał, że katastrofa smoleńska była bezprecedensową tragedią, która wpłynęła na funkcjonowanie całego państwa. Gwarantowane w art. 2 Konwencji prawo do ochrony życia nakłada na państwa obowiązek przeprowadzenia rzetelnego śledztwa w tego typu przypadkach. Śledztwo to nie może jednak w sposób nieproporcjonalny naruszać prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego stron postępowania oraz innych osób. Zawsze należy zatem dążyć do zachowania równowagi między wymogami postępowania karnego, a koniecznością ochrony praw jednostki.
Trybunał uznał, że ekshumacje wbrew woli rodzin ofiar bez wątpienia stanowią ingerencję w prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego w rozumieniu art. 8 EKPC. Podstawowym wymogiem wynikającym z tego przepisu jest działanie władz krajowych na podstawie prawa. W omawianej sprawie podstawę taką stanowiły przepisy Kodeksu postępowania karnego. Jednakże wymóg legalności określony w Konwencji oznacza coś więcej, niż samo tylko istnienie określonych przepisów krajowych. Przepisy te muszą bowiem mieć odpowiednią jakość, a więc odpowiadać standardom wynikającym z zasady rządów prawa: być jasne, precyzyjne, dostępne, a także zapewniać jednostkom adekwatną ochronę przed arbitralnością władz. „ETPC orzekł, że przepisy KPK nie zapewniają takiej ochrony, ponieważ nie przewidują możliwości zaskarżenia postanowienia prokuratora o przeprowadzeniu ekshumacji do sądu lub jakiegokolwiek innego niezależnego organu. Nie zobowiązują także prokuratury do uwzględniania praw bliskich ekshumowanych ofiar” – tłumaczy Marcin Szwed, prawnik HFPC.
Jednocześnie Trybunał zasądził na rzecz każdej ze skarżących po 16 tysięcy euro tytułem zadośćuczynienia.
„Wyrok ma bez wątpienia charakter precedensowy. Trybunał po raz pierwszy rozpatrywał skargę dotyczącą przeprowadzenia ekshumacji wbrew woli rodziny zmarłego. ETPC trafnie uznał, że choć katastrofa smoleńska była wielką tragedią, to potrzeby postępowania karnego nie mogą uzasadniać przedmiotowego traktowania rodzin ofiar oraz całkowitego ignorowania ich racji” – wskazuje dr Piotr Kładoczny, pełnomocnik skarżących.
Do wykonania wyroku konieczne będzie nie tylko wypłacenie skarżącym zasądzonego przez Trybunał zadośćuczynienia, ale i dokonanie zmian prawnych: „Naszym zdaniem ustawodawca powinien dokonać nowelizacji Kodeksu postępowania karnego. Ekshumacje wbrew woli osób bliskich zmarłego powinny być dopuszczalne tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy nie można w inny sposób zrealizować celów postępowania. Ponadto, osoby bliskie powinny mieć prawo do zaskarżenia postanowienia prokuratora w tym zakresie do sądu” – wskazuje Katarzyna Wiśniewska, koordynatorka Programu Spraw Precedensowych.
—
20 grudnia uprawomocnił się wyrok ETPC ws. Solska i Rybicka przeciwko Polsce. Rząd nie zdecydował się na zaskarżenie wyroku do Wielkiej Izby Trybunału. Wobec uprawomocnienia się orzeczenia, polskie władze będą musiały wypłacić skarżącym zasądzone przez ETPC zadośćuczynienia oraz dokonać niezbędnych zmian w przepisach.
