Klinika prawa Niewinność | Helsińska Fundacja Praw Człowieka

W pierwszej instancji Robert J. został uznany za winnego i skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Proces w pierwszej instancji toczył się z wyłączeniem jawności, co oznacza, że na salę rozpraw nie mogli wejść przedstawiciele mediów i zwykli obywatele. Polska procedura karna przewiduje, że w takich wypadkach każda ze stron może wyznaczyć po dwie osoby zaufania, które będą mogły zasiadać na publiczności. Taką osobą zaufania wskazaną przez obrońcę oskarżonego był obserwator Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. 

Na podstawie jego sprawozdań z procesu program Niewinność postanowił w drugiej instancji o przyłączeniu Fundacji do postępowania w roli przedstawiciela społecznego. Organizacje mogą zgłaszać w tym trybie swój udział w postępowaniu karnym, w szczególności wtedy, gdy  zachodzi potrzeba ochrony praw człowieka. W uzasadnieniu swojego zgłoszenia Fundacja zwróciła uwagę, że dla dobra wymiaru sprawiedliwości konieczna jest społeczna kontrola, zwłaszcza w przypadku sprawy o tak dużym zainteresowaniu medialnym, na gruncie której powstały liczne programy, opracowania, a nawet książki, choć ze względu na tajność postępowania, większość tych informacji była niemożliwa do zweryfikowania. Publiczne zainteresowanie sprawą karną, również ze względu na częste mylenie oskarżonego ze skazanym, może stwarzać ryzyko zagrożenia dla bezstronnego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy, w szczególności, gdy to publiczne zainteresowanie jest podsycane również przez wypowiedzi organów postępowania. W takich przypadkach – zdaniem Fundacji – szczególnie ważne jest, aby rozprawy toczyły się jawne, aby istniała możliwość weryfikowania mitów, które przez lata narosły wokół sprawy. Przywołaliśmy też orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zgodnie z którym brak publicznego rozpatrzenia sprawy w pierwszej instancji może być naprawiony jedynie poprzez przeprowadzenie jawnej rozprawy przed sądem drugiej instancji, o ile jest on uprawniony do oceny prawidłowości ustaleń faktycznych i adekwatności wymiaru kary.

Podkreśliliśmy też konieczność poszanowania godności osobistej oskarżonego w toku procesu. W trakcie rozprawy przed sądem pierwszej instancji sąd mówił m.in. o „odhumanizowaniu oskarżonego” przez jego własny czyn oraz jego „wyzuciu z cech człowieczeństwa”, a także bezpodstawnie przewidywał, że taka jednostka jak oskarżony prędzej czy później popełni kolejny czyn zabroniony. Wątpliwości z perspektywy ochrony godności oskarżonego budziła też wypowiedź prokuratora, w której wyraził żal, że nie obowiązuje już zasada „oko za oko”. 

Fundacja odniosła się też do standardów dotyczących domniemania niewinności. Wynikają z niego trzy podstawowe gwarancje: po pierwsze, członkowie składu orzekającego powinni działać w sprawie bez uprzedniego przekonania, że oskarżony popełnił zarzucany czyn; po drugie, to oskarżyciel musi wykazać winę oskarżonego, a nie oskarżony swoją niewinność; po trzecie, niedające się usunąć wątpliwości, należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego. Zwróciliśmy uwagę, że domniemanie niewinności obowiązuje aż do momentu ostatecznego, prawomocnego stwierdzenia winy i nie podlega ono obaleniu wyłącznie ze względu na wyrok skazujący w pierwszej instancji. Co za tym idzie, sąd w postępowaniu odwoławczym powinien traktować oskarżonego jak osobę niewinną, a przekonanie sądu o jego sprawstwie przed rozpoznaniem sprawy wypacza sens zasady dwuinstancyjności. 

Wątpliwości w sprawie może budzić też długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania oskarżonego. Europejska Konwencja Praw Człowieka gwarantuje, że osoba aresztowana ma prawo być sądzona w rozsądnym terminie albo zwolniona na czas postępowania. Nadużywanie tego środka jest od wielu lat problemem systemowym polskiego wymiaru sprawiedliwości, o czym można przeczytać w książce napisanej przez pracowników HFPC ze współpracy z Krakowskim Instytutem Prawa Karnego. Tymczasowe aresztowanie może być stosowane wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony prawidłowego toku postępowania, w związku z czym może trwać jedynie tak długo, jak istnieją dla niego zagrożenia w postaci np. ryzyka ucieczki oskarżonego albo prawdopodobieństwo wpływania przez niego na świadków. Ustanie tych okoliczności powinno skutkować natychmiastowym zwolnieniem oskarżonego. Jak wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sama waga zarzucanego czynu nie jest przesłanką wystarczającą do uzasadnienia długotrwałego stosowania tymczasowego aresztowania. Tymczasem oskarżony w tej sprawie pozostaje w izolacji od niemal 7 lat, choć przeprowadzono już w tysiące dowodów, a ze względu na upływ 26 lat od zdarzenia prawdopodobieństwo ujawnienia nowych dowodów, na które mógłby wpływać oskarżony jest dalece ograniczone.

Na rozprawie w kwietniu 2024 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie dopuścił HFPC do udziału w postępowaniu apelacyjnym za zgodą prokuratora, obrońcy i oskarżyciela posiłkowego. Obrońca i przedstawiciel Fundacji wnosili o ujawnienie procesu, uzasadniając swoje stanowisko argumentami opisanymi wyżej. Sąd przychylił się do tego wniosku, dzięki czemu przedstawiciele mediów mogą przyglądać się procesowi, nagrywać jego fragmenty i relacjonować przebieg postępowania. Na najbliższym terminie rozprawy przed Sądem Apelacyjnym w Krakowie przedstawiciele HFPC wygłoszą swoje mowy końcowe.

31 października 2024 r. Sąd Apelacyjny uniewinnił Roberta J. 

7 lat po tymczasowym aresztowaniu Roberta J. Sąd Apelacyjny w Krakowie uniewinnił Roberta J. od zarzucanych mu czynów i uchylił stosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania. Sąd w ustnym uzasadnieniu wskazał, że zastosował regułę in dubio pro reo, o zastosowanie której wnosił podczas mowy końcowej przedstawiciel HFPC.  

“Wyrok uniewinniający Roberta J. to sukces sprawiedliwości i porażka prokuratury” - mówi Piotr Kubaszewski, reprezentujący HFPC w procesie. “Obrona podnosiła, że prowadzone przez lata postępowanie nie miało na celu znalezienia sprawcy zabójstwa Katarzyny Z., tylko skazanie za wszelką cenę Roberta J. Dziś te zarzuty zostały potwierdzone, a do milionów złotych wydanych na prowadzenie tej sprawy trzeba będzie dodać kilka kolejnych za 7 lat stosowania wobec Roberta J. tymczasowego aresztowania” - dodaje P. Kubaszewski. 

Twierdził, że o przebiegu tego i innych przestępstw opowiedział mu jego brat, który miał w tym czynie uczestniczyć, a jednocześnie odgrywać ważną rolę w środowisku przestępczym w województwie świętokrzyskim. Przesłuchanie brata w charakterze świadka było jednak niemożliwe, ponieważ zmarł w 2011 r. Mężczyzna przyznał w trakcie jednego z przesłuchań, że zdecydował się złożyć zeznania, licząc na łagodniejsze rozstrzygnięcie innej sprawy, w której sam jest oskarżonym. Było to możliwe, ponieważ zgodnie z art. 60 § 4 k.k. „Na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.” Oznacza to, że sąd może – choć nie musi – wymierzyć karę niższą niż dolna granica wskazana w ustawie za dane przestępstwo, jeśli oskarżony przekaże organom ścigania ważne informacje o przestępstwie popełnionym przez inną osobę, choćby nie miało ono żadnego związku z toczącym się postępowaniem w jego sprawie. Pytany o to, dlaczego zwlekał ze złożeniem zeznań przez kilkanaście lat, świadek stwierdził, że przed śmiercią brata bał się odwetu z jego strony.

Zgodnie z zeznaniami świadka, oskarżony wraz z dwoma innymi osobami, w tym bratem świadka, zaatakował młodych mężczyzn, ponieważ zaczepiali oni w sklepie jego partnerkę. W toku postępowania nie ustalono jednak nigdy tożsamości tej kobiety, w związku z czym nigdy nie udało się jej przesłuchać, a nawet potwierdzić jej istnienia. Koledzy zmarłego, którzy przeżyli zdarzenie zaprzeczyli jednak, aby rozmawiali tego z dnia z nieznajomą kobietą. Jeden z nich twierdził też, że nie przechodzili obok sklepu. Mężczyźni nie rozpoznali oskarżonych. Sąd uznał jednak, że świadkowie ci mogli nie pamiętać niektórych okoliczności, ponieważ byli pod wpływem alkoholu i na skutek pobicia doznali urazów głowy, które mogły skutkować niepamięcią. Nie jest jasne, dlaczego część ich zeznań została mimo to uznana za wiarygodną, a część nie.

Obrońca mężczyzny wniósł w 2022 r. kasację. Program Niewinność sporządził dla Sądu Najwyższego tzw. opinię przyjaciela sądu. Fundacja opisała w niej przede wszystkim standardy oceny zeznań świadka, który dąży do uzyskania korzyści procesowych poprzez obciążanie innych oskarżonych, wynikające zarówno z orzecznictwa Sądu Najwyższego, jak i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wynika z nich, że jeśli zeznania uzyskane w zamian za korzyści procesowe stanowią, jeśli nie jedyny, to przynajmniej rozstrzygający dowód w sprawie, to konieczne jest ich traktowanie ze szczególną ostrożnością. Poziom wymaganej ostrożności i szczegółowości oceny zeznań powinien być skorelowany z wagą uzyskanych przez pomawiającego korzyści. Sądy powinny też dogłębnie analizować wszystkie argumenty obrony, które mogą podważać wiarygodność zeznań złożonych w takich okolicznościach. W ocenie Trybunału ważne jest również, czy zeznania zostały potwierdzone innymi dowodami. 

Tymczasem w opisywanej sprawie sądy odniosły się do potencjalnych korzyści po stronie świadka bardzo ogólnikowo. Stwierdził jedynie, że „Niewątpliwie zatem świadek nie mógł pozwolić sobie na konfabulację, musiał relacjonować w sposób zgodny z prawdą, jedynie bowiem wiarygodne zeznania mogły dać mu szansę korzystnego orzeczenia w jego sprawie”, a „to, że X nie ujawnił wspomnianych przestępstw wcześniej, a w szczególności to, iż ujawnił je dopiero w sytuacji, w której za ujawnienie tych informacji mógł uzyskać korzyść procesową samo przez się nie podważa wiarygodności jego depozycji; […], jest to z woli ustawodawcy wkalkulowane w instytucję tzw. małego świadka koronnego”. Fundacja zwróciła uwagę, że podobne argumenty można podnieść w każdej sprawie, w której świadek składa zeznania w zamian za korzyść procesową, ponieważ nie odnoszą się w żaden sposób do konkretnych okoliczności danego procesu. 

W naszym piśmie podkreśliliśmy też znaczenie zasady domniemania niewinności i jej konsekwencje. W postępowaniu karnym winę należy udowodnić w sposób niepozostawiający uzasadnionych wątpliwości, a jeżeli takie wątpliwości występują i nie dają się usunąć, należy oskarżonego uniewinnić. Tymczasem w naszej ocenie sądy w tej sprawie nie przedstawiły żadnych dowodów wskazujących na to, że nasz klient brał udział w zarzucanym czynie poza zeznaniami świadka ze słuchu. Wszelkie pozostałe dowody mogły potwierdzać jedynie sam fakt zabójstwa i ewentualnie sposób jego popełnienia, ale już nie to, kto się go dopuścił. W kwietniu 2024 r. Sąd Najwyższy oddalił jednak kasację jako oczywiście bezzasadną. Fundacja złożyła w imieniu A.K. skargę do ETPC.

Mężczyzna został zatrzymany i w trakcie nieformalnej rozmowy przyznał się policjantom do popełnienia zabójstwa. Mimo to został następnie przesłuchany w charakterze świadka, a dopiero potem – podejrzanego. To dopiero na tym etapie pouczono go o przynależnych mu prawach, w tym prawa do odmowy składania wyjaśnień. Jest to o tyle istotne, że jako świadek miał obowiązek zeznawać prawdziwie, a odmówić mógł jedynie odpowiedzi na konkretne pytania, o ile narażałoby go to na odpowiedzialność karną. W przypadku, gdyby od razu przesłuchano go w charakterze podejrzanego, mógłby odmówić jakiejkolwiek wypowiedzi w sprawie. Piotr Mikołajczyk nie miał też dostępu do obrońcy przez pierwsze pięć dni od zatrzymania, choć procedura karna nakazuje wyznaczenie obrońcy z urzędu w przypadku, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego podejrzanego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Mężczyzna miał stwierdzoną niepełnosprawność intelektualną.

Wątpliwości budzi również to, czy protokoły faktycznie stanowią zapis przesłuchań podejrzanego, w toku którego miał on się przyznać do winy. Pełne są bowiem zdań złożonych, wyszukanego słownictwa oraz metafor, a więc wyrażeń, którymi mężczyzna – jako osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim – na co dzień się nie posługuje. Dokumenty nie rozróżniają także pytań policjantów od odpowiedzi przesłuchiwanego.  

Co istotne, żadne dowody poza wyjaśnieniami złożonymi po zatrzymaniu przez Piotra Mikołajczyka nie wskazują na popełnienie przez niego przestępstwa. Zabezpieczone na miejscu zdarzenia ślady, takie jak krwawy odcisk palca, ślady butów czy DNA, zgodnie z opiniami biegłych nie należały do mężczyzny. Sami funkcjonariusze policji, którzy prowadzili czynności z udziałem Piotra Mikołajczyka mieli przyznać, że w toku przesłuchania sugerowali podejrzanemu, że są w posiadaniu obfitego materiału dowodowego, który go obciążał. Mimo to w 2012 r. został uznany przez Sąd Okręgowy w Kaliszu za winnego zabójstwo dwóch kobiet, za które wymierzył mu karę 25 lat pozbawienia wolności. Następnie Sąd Apelacyjny w Łodzi uchylił to orzeczenie i zwrócił do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, ponieważ w jego ocenie nie przedstawiono dostatecznych dowodów sprawstwa oskarżonego, a uzasadnienie wyroku było nierzetelne.

W ponownym postępowaniu przed Sądem Okręgowym w Kaliszu mężczyzna wyjaśniał, że przyznał się do czynu ze strachu wywołanego krzykami i agresją policjantów. Funkcjonariusze mieli też zachęcać go do przyznania się, obiecując łagodniejszy wyrok. Tym razem sąd skazał go na 25 lat pozbawienia wolności, co zostało podtrzymane w drugiej instancji. 

Na prośbę Fundacji w postępowaniu kasacyjnym obrońcą pro bono Piotra Mikołajczyka był adw. Jan Mydłowski. Równolegle w tej sprawie kasację na korzyść skazanego złożył Rzecznik Praw Obywatelskich. Sąd Najwyższy nie uwzględnił jednak żadnej ze skarg.

Wszystkie te okoliczności skłoniły Helsińską Fundację Praw Człowieka do wystąpienia w imieniu Piotra Mikołajczyka ze skargą indywidualną do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. HFPC podniosła w niej naruszenie przez Polskę art. 6 ust. 2 i 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a więc zakazu zmuszania do obciążania samego siebie i prawa do korzystania z pomocy obrońcy. W ocenie Fundacji te uchybienia przesądziły o braku rzetelności postępowania. 15 maja 2023 r. skarga ta została zakomunikowana polskiemu rządowi, który ma teraz czas na odpowiedź. Trybunał zadał pytania, m.in. o to, czy cały proces karny przeciwko skarżącemu był sprawiedliwy, biorąc pod uwagę brak obecności obrońcy przy pierwszych przesłuchaniach, początkowe przesłuchanie podejrzanego jako świadka, a także jakość protokołu sporządzonego przez policję. Pierwotnie polski rząd wystąpił z propozycją ugody w tej sprawie. Oskarżony jednak nie chciał jej przyjąć, ponieważ zgodnie z dominującym poglądem jedynie wyrok Trybunału daje podstawy do wznowienia postępowania karnego, ale ugoda już nie. W związku z powyższym wciąż oczekujemy na rozstrzygnięcie tej sprawy przed ETPC.

11 października 1998 roku w Giżycku nieznani sprawcy dokonali brutalnego morderstwa dwójki braci. Zaprowadzili ich w okolice krzyża św. Brunona, starszego z chłopców, zaczęli bić i dusić, a następnie wbili mu w gardło 3 kołki, co było bezpośrednia przyczyną jego śmierci. Będącego świadkiem całego zdarzenia młodszego z braci utopili w pobliskim jeziorze. Sprawa zbulwersowała lokalną opinię publiczną. Zanim los chłopców został wyjaśniony, przez ponad miesiąc, byli poszukiwani w całej okolicy. 15 listopada 1998 r. przypadkowe osoby natrafiły na zwłoki starszego z nich. Ciało jego młodszego brata odnalazła policja, ale dopiero 30 listopada 1998 r., po dokonaniu penetracji terenu wokół miejsca odnalezienia ciała starszego z chłopców. Policja zatrzymała i przesłuchała w charakterze podejrzanych o dokonanie tego czynu 5 osób w dniach 10 - 11 grudnia 1998 r., czyli po upływie 2 miesięcy od ustalonego w trakcie śledztwa momentu zdarzenia. W pierwszej kolejności policja zatrzymała trójkę młodych mieszkańców Giżycka – Roberta T, Sebastiana S. oraz Piotra P (dwaj ostatni w chwili składania wyjaśnień byli jeszcze niepełnoletni). Dopiero w wyniku złożonych przez te trzy osoby wyjaśnień (popartych w trakcie przeprowadzonego okazania) funkcjonariusze policji dotarli do dwóch kolejnych sprawców – Marcina Ch. oraz Krzysztofa K. Opierając się w głównej mierze na złożonych w toku śledztwa wyjaśnieniach trzech mężczyzn zatrzymanych na początku, policja ustaliła, że to właśnie Marcin H. i Krzysztof K. dopuścili się zabójstwa. Całe zdarzenie sprowokować miał Krzysztof K., posiadający I grupę inwalidzką, prześladowany przez rówieśników i dużą część czasu spędzający w domu rodzinnym. Krzysztof K. i Marcin Ch. nigdy nie przyznali się do winy. W wyniku śledztwa prokuratura postawiła Marcinowi Ch. i Krzysztofowi K. najcięższe zarzuty dokonania podwójnego zabójstwa w bezpośrednim zamiarze pozbawienia życia ze szczególnym okrucieństwem (tj. o czyn z art. 148§2 kk). W rezultacie przeprowadzonego postępowania sądowego obydwaj oskarżeni skazani zostali wyrokiem Sądu Okręgowego w Suwałkach (17 marca 2000) na kary 25 lat pozbawienia wolności. W 2000  r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu. A następnie wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 2002 r., utrzymującego w mocy wcześniejszy wyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z lipca 2001, oskarżeni zostali skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Sąd Najwyższy w 2003 r. zadecydował o oddaleniu kasacji obrońców obydwu skazanych. Wyrokami tych samych sądów pozostali oskarżeni otrzymali ostatecznie kary łączne w wysokości odpowiednio – Robert T. - 25 lat, Piotr P. - 8 lat, a Sebastian S. - 7 lat pozbawienia wolności.

Z prośbą o pomoc zwrócili się do Fundacji Helsińskiej rodzice Krzysztofa i Marcina. W ten sposób sprawa stała się jedną z pierwszych, jakie trafiły do nowo powstałej w Fundacji Kliniki Prawa „Niewinność”. W ramach pomocy Fundacja przystąpiła m.in. do procesu przed Sądem Najwyższym w charakterze przedstawiciela społecznego, przedkładając jednocześnie sądowi własną opinię przyjaciela. Od tamtej pory nieprzerwanie wracamy w ramach prac Kliniki do tej sprawy, a skazani są z nami w ciągłym kontakcie.

Aby wyjaśnić, dlaczego uważamy, że sprawę należy zaliczyć do kategorii pomyłek sądowych, warto przedstawić krótko błędy postępowania dowodowego, które mogły mieć wpływ na ostateczny wyrok sądowy. W trakcie przeprowadzonego w sprawie postępowania sądy nie przeprowadziły wszystkich dowodów, (sądy nie przesłuchały wielu świadków, którzy wskazywali na obecność motywów dokonania tego czynu po stronie trójki w pierwszej kolejności zatrzymanych mężczyzn – Roberta T., Piotra P. oraz Sebastiana S.; a nadmienić trzeba, że sądom nie udało się ustalić motywu popełnienia tego czynu przez Marcina Ch. oraz Krzysztofa K.

Naszym zdaniem sądy naruszyły również zasadę domniemania niewinności i zasadę in dubio pro reo, a także przekroczyły granice swobodnej oceny dowodów:

1. zarówno oskarżenie, jak i ustalenia orzekających sądów oparte były na wyjaśnieniach trzech współoskarżonych, którzy sami nie przyznawali się do winy, a ich zeznania były w dużej mierze niespójne (zmieniali też często wersję całego zdarzenia na różnych etapach postępowania, a ich wyjaśnienia zawierały wyraźne różnice) i zmierzały do przeniesienia winy na inne osoby; - oskarżenie oparte było o zeznania świadka incognito, a wiele faktów uprawdopodabnia przypuszczenie, że był nim jeden ze współoskarżonych, Robert T., który licząc na złagodzenie własnej kary, miał w ten sposób dużą możliwość m.in. umniejszania swojej roli w całym zdarzeniu kosztem obciążania odpowiedzialnością Marcina Ch. i Krzysztofa K.;
2. w wyjaśnieniach trójki zatrzymanych na początku (Roberta T., Sebastiana S. i Piotra P.) pojawiają się stwierdzenia, że podczas okazania rozpoznali pozostałych współoskarżonych po przedstawionych im wcześniej przez funkcjonariuszy policji pseudonimach lub charakterystycznych cechach wyglądu (jak wyraźnie widoczna choroba oka Krzysztofa K.), zresztą samemu sposobowi przeprowadzenia okazania zarzutów postawić można znacznie więcej (m.in. współoskarżony Robert T. stwierdził wprost, że wskazał na Krzysztofa K. dlatego, że zasugerowano mu wcześniej udział w zdarzeniu kogoś o pseudonimie „Szklane Oko”4 );
3. jeden ze współoskarżonych stwierdził na rozprawie przed sądem I instancji, że siedzący na sali oskarżeni Krzysztof K. oraz Marcin Ch. nie są osobami, które brały udział w całym zdarzeniu (i posługiwać się miały pseudonimami, które przypisano w trakcie dochodzenia Krzysztofowi i Marcinowi);
4. nie jest też jasna kwestia daty śmierci braci (biegły potrafił ją określić wyłącznie z 1,5 – miesięcznym marginesem błędu, a są świadkowie, którzy twierdzą, ze widzieli obydwu braci żywych jeszcze parę dni po ich zaginięciu i przyjętym w toku postępowania dniu morderstwa);
5. jeden ze współoskarżonych przyznał, że to funkcjonariusze miejscowej policji sugerowali mu jakie złożyć wyjaśnienia;
6. oskarżeni Piotr P. i Sebastian S. wyraźnie czegoś się bali w trakcie składania zeznań, a jeden z nich odmówił nawet z tego powodu kategorycznie odpowiedzi na pytania podczas jednej z pierwszych rozpraw (stwierdzając jednocześnie, że na sali nie ma osoby czy osób, które byłyby powodem jego strachu);
7. śledczy ani sądy nie ustalili też motywu popełnienia czynu przez Krzysztofa K. oraz Marcina Ch., a z drugiej strony pojawiły się poszlaki wskazujące na występowanie w przeszłości zatargów jednego z współoskarżonych ze starszym z braci (sądy nie podjęły kroków umożliwiających zweryfikowanie tych informacji);
8. sąd odrzucił jako niewiarygodne wszelkie zeznania, które potwierdzały alibi Krzysztofa K. i Marcina Ch. oraz wskazywały na możliwość występowania motywu u pozostałych współoskarżonych, bez wyraźnego uzasadnienia takiego postępowania (zarówno dotyczy to zeznań członków rodzin naszych klientów, jak i osób względem nich obcych);
9. jakichkolwiek możliwości powiązania któregokolwiek z oskarżonych ze sprawą nie przyniosły także przeprowadzone badania DNA.

Podsumowując zauważyć należy raz jeszcze, iż żaden z dowodów zabezpieczonych na miejscu zbrodni nie wskazuje na udział w niej Marcina Ch. i Krzysztofa K., a orzekając o ich winie sądy oparły się wyłącznie na wyjaśnieniach pozostałych współoskarżonych. Powyżej przytoczone zostały tylko, najważniejsze naszym zdaniem niejasności pojawiające się w sprawie. Już ten katalog pozwala jednak uzmysłowić sobie ich jakość oraz objętość, a wszystkie one wskazują na słuszność podejmowania dalszych działań na rzecz ponownego rozpatrzenia sprawy na drodze sądowej.

Reportaż o sprawie w serwisie Onet

Mężczyzna, którego obrońca zwrócił się do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, został oskarżony o to, że wbrew szczególnemu obowiązkowi, ciążącemu na nim jako przedstawicielowi zespołu budowy jednoosobowego samolotu, dopuścił do wykonania lotu próbnego w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu powietrznym, w następstwie czego doszło do jego rozbicia. 

Jak przyjął sąd pierwszej instancji, na zamówienie żony oskarżonego zbudowano jednoosobowy samolot. Kobieta miała zostać zgłoszona w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego jako mechaniczka z prawem do obsługi ultralekkich samolotów. Z kolei oskarżonemu sąd przypisał rolę „przedstawiciela zespołu budowy samolotu”, która nie występuje w prawie lotniczym. Obojgu zarzucono, że nie zgłosili wcześniejszego lotu próbnego, w związku z czym przed lotem, który zakończył się wypadkiem, pracownicy Urzędu Lotnictwa Cywilnego nie przeprowadzili kolejnej kontroli. Sąd pierwszej instancji wymierzył mu karę 10 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata, karę grzywny oraz nawiązkę na rzecz żony zmarłego pilota.

Obrońca zarzucił wyrokowi bezzasadne uznanie, że będąc pełnomocnikiem swojej żony – określanym jako „przedstawiciel zespołu budowy samolotu” – mógł podejmować legalne czynności związane z jego budową i eksploatacją, podczas gdy nie wynikało to z żadnego aktu prawnego, umowy czy zobowiązania, a uprawniony był jedynie do przekazywania dokumentów i informacji między urzędnikami Urzędu Lotnictwa Cywilnego a osobami odpowiedzialnymi za budowę samolotu. Podkreślił, że oskarżony nie był członkiem personelu lotniczego lub technicznego, nie miał kwalifikacji ani wiedzy w zakresie budowy samolotu oraz związanych z nią procedur. Jak wskazał obrońca – wbrew temu co stwierdził Sąd w uzasadnieniu wyroku – w dniu zdarzenia oskarżonego w ogóle nie było na lotnisku. 

HFPC: Skazanie za czyn polegający na niedopełnieniu obowiązku musi być poprzedzone wskazaniem źródła tego zobowiązania oraz analizą jego treści. W przeciwnym razie może dojść do naruszenia zakazu karania bez podstawy prawnej.

Program „Niewinność” działający w ramach Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka złożył w tej sprawie opinię przyjaciela sądu, a jego przedstawicielka obserwowała rozprawę przed sądem drugiej instancji. W piśmie zwróciliśmy uwagę na znaczenie zasady domniemania niewinności, która obowiązuje aż do wydania wyroku prawomocnego. Fundacja podkreśliła, że w opisanej sprawie znaczenie miały nie tylko standardy dotyczące prawa do rzetelnego procesu, ale również ustanowiony w art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka zakaz karania bez podstawy prawnej. Jak wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, celem wymienionego jest efektywna ochrona przed arbitralnym ściganiem, skazaniem oraz karaniem. Fundacja wskazała w swojej opinii, że Trybunał nakazuje nie tylko określenie podstawy prawnej każdego skazania, lecz również stawia pewne wymogi co do jakości ustawodawstwa karnego oraz standardów stosowania tychże przepisów. Przywołaliśmy pogląd Trybunału, zgodnie z którym prawo karne powinno być na tyle przewidywalne, aby jednostka mogła samodzielnie, a ewentualnie przy pomocy profesjonalnego obrońcy, wywieść z przepisu, jakie działania oraz zachowania są na jego mocy zakazane. W naszej opinii powołaliśmy się także na wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazujące, że z wolności od karania bez podstawy prawnej wynika także zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w prawie karnym oraz zakaz stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego. 

W odniesieniu do wyżej opisanych standardów zwróciliśmy szczególną uwagę sądu na jedno ze znamion czynu, o który oskarżono klienta Fundacji. Przestępstwa dopuszczenia do ruchu niebezpiecznego pojazdu dopuścić się może jedynie taka osoba, na której ciąży szczególny obowiązek nadzoru w tym zakresie. Tymczasem Sąd odniósł się do kwestii rzekomo ciążących na oskarżonym obowiązków jedynie zdawkowo, przywołując art. 45 Prawa lotniczego, który jedynie zabrania używania na terytorium Polski statku powietrznego, który nie posiada ważnego świadectwa zdatności lotu. Przepis ten jednak nie wskazuje, na kim ciążą obowiązki niedopuszczenia do takiej sytuacji. Z kolei w akcie oskarżenia prokurator przywołał jeszcze przepisy jednego z rozporządzeń ustanawiające wyjątki od stosowania niektórych przepisów Prawa lotniczego m.in. w odniesieniu do samolotów ultralekkich. W jego ocenie na podstawie tego rozporządzenia nadzór nad budową samolotu powinna była sprawować żona oskarżonego, na której zlecenie budowano samolot. Co podkreślił prokurator, nie upoważniła ona innej osoby do nadzoru nad budową samolotu. Następnie stwierdził jednak, że „niewykonanie tej czynności kontrolnej (zgłoszenia wykonanego lotu i przeprowadzenia ponownych oględzin samolotu – przyp. HFPC) było przyczyną katastrofy lotniczej […] i obciąża X oraz jej męża Y, który reprezentował ją w kontaktach z Urzędem Lotnictwa Cywilnego i został przedstawiony inspektorom ULC, jako jej pełnomocnik”. Fundacja wyraziła przekonanie, zgodnie z którym takie rozumowanie stanowiło zakazaną analogię na niekorzyść oskarżonego. 

Sąd drugiej instancji wydał wyrok uniewinniający mężczyznę od wszystkich zarzucanych mu czynów.

Kobieta, której obrońca zwrócił się do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, została oskarżona o sfałszowanie podpisu na umowie renty z jej partnerem. Mężczyzna wspierał ją finansowo, m.in. udzielając jej pożyczek na różne kwoty, nie dochodząc nigdy zwrotu należności z ich tytułu. Kiedy zmarł, spadek po nim nabyła jego córka, która następnie zażądała od partnerki ojca zwrotu kwot pożyczonych niegdyś przez jej ojca. Na wniosek spadkobierczyni sądy wydały nakazy zapłaty zasądzające od oskarżonej zwrot należności z pożyczek zawartych pomiędzy pozwaną a ojcem powódki. Wobec powyższych nakazów oskarżona wniosła sprzeciw. Domagała się oddalenia powództw i złożyła oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej spadkobierczyni z wierzytelności z umowy renty zawartej pomiędzy nią a ojcem powódki. Do oświadczeń załączone były notarialnie poświadczone kopie tejże umowy. Córka zmarłego partnera kobiety złożyła zawiadomienie do prokuratury, twierdząc, że podpis pod umową renty została sfałszowany przez oskarżoną.

W kwietniu 2019 r. oskarżona została uniewinniona od zarzutu posłużenia się fałszywym dokumentem. Sąd wskazał, że wyniki ekspertyz dotyczących autentyczności podpisu oraz daty jego naniesienia na umowę nie były kategoryczne i nie pozwalały, aby uznać jego sfałszowanie za udowodnione. Jednak na skutek apelacji córki partnera oskarżonej, sąd drugiej instancji skierował sprawę do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji. W jego ocenie sąd rejonowy nie wziął pod uwagę, że oskarżona mogła posłużyć się kartą podpisaną przez partnera in blanco i nanieść treść umowy bez jego wiedzy. 

Przy ponownym rozpoznaniu sąd pierwszej instancji uznał oskarżoną winną i wymierzył jej karę pozbawienia wolności w zawieszeniu oraz grzywnę. Orzekł też wobec niej zakaz wykonywania zawodu notariusza na okres 4 lat. Jak stwierdził sąd, skoro świadkowie potwierdzili istnienie kart podpisanych przez partnera oskarżonej in blanco, to „logiczną konsekwencją takiego, mającego oparcie w materiale dowodowym założenia jest wniosek, że X mógł posiadać podpisane karty, a przyjmując, że oskarżona miała w pewnych okresach nieograniczony dostęp do X, z którym również mieszkała, logicznym jest też wniosek, że mogła ona wejść w posiadanie jednej z takich kart.” Wprawdzie zgodnie z zeznaniami świadków, karty in blanco znajdowały się w siedzibie firmy prowadzonej przez mężczyznę, lecz dla sądu oczywistym było, że mógł je również przechowywać w miejscu zamieszkania, skoro to on je podpisał.  

Obrońca oskarżonej wniósł od tego wyroku apelację, wskazując na dowolną ocenę zeznań świadków. Podkreślił, że sąd pominął fragmenty zeznań, z których wynikało, że ostatnio korzystano z blankietów w latach 90., współpracownicy mężczyzny musieli rozliczać się z podobnych kart i oddawać mu te niewykorzystane, a przynajmniej ich część została zniszczona.

HFPC: Jeżeli zebrane w sprawie poszlaki pozwalają tylko na wysnucie wniosku prawdopodobnego, to zgodnie z zasadą domniemania niewinności, należy oskarżonego uniewinnić

Helsińska Fundacja Praw Człowieka w ramach programu „Niewinność” złożyła w tej sprawie opinię przyjaciela sądu, a także delegowała obserwatorkę do monitorowania rozprawy. Fundacja podkreśliła w swojej opinii fundamentalne znaczenie zasady prawdy materialnej, zgodnie z którą rozstrzygnięcia w procesie karnym powinny zapadać wyłącznie w oparciu o fakty udowodnione w taki sposób, że fakt przeciwny jest niemożliwy lub wysoce nieprawdopodobny. Zwróciliśmy również uwagę na standardy dotyczące procesów poszlakowych, czyli takich, w których nie ma bezpośredniego dowodu winy. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego w procesie poszlakowym skazać można tylko wtedy, gdy zebrane poszlaki układają się w nieprzerwany ciąg, któremu nie sposób zaprzeczyć, a każda poszlaka, wchodząca w skład tego ciągu została odpowiednio udowodniona.

Fundacja powołała się również na standardy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z zakresu prawa do rzetelnego procesu. Podkreśliliśmy, że domniemanie niewinności obowiązuje również na etapie postępowania przed sądem drugiej instancji po nieprawomocnym skazaniu. Fundacja zwróciła uwagę, że z art. 6 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, stanowiącego o domniemaniu niewinności, wynika również obowiązek rozstrzygania wątpliwości na korzyść oskarżonego. Następnie HFPC podkreśliła znaczenie rzetelnego uzasadnienia wyroku. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału do naruszenia prawa do rzetelnego procesu może dojść zwłaszcza wtedy, gdy sąd uporczywie ignoruje wielokrotnie podnoszony przez stronę argument, nie podejmując się jego realnej analizy. W podsumowaniu Fundacja wskazała, że świadkowie potwierdzili jedynie istnienie kart podpisanych in blanco w latach dziewięćdziesiątych, a wnioski, że oskarżona wiedziała o ich istnieniu, znała ich umiejscowienie i miała do tego miejsca dostęp przeszło 10 lat później, nie zostały poparte przez Sąd żadnymi dowodami.

11 lipca 2023 r. Sąd Okręgowy w Warszawie wydał wyrok uniewinniający oskarżoną od zarzucanych czynów.