Droga do Sądu Najwyższego
W omawianej sprawie mieszkaniec Rybnika podniósł, iż występujące w miejscu jego zamieszkania znaczne zanieczyszczenie powietrza (wielokrotnie przekraczające dopuszczalne normy w powietrzu stężenia pyłów PM10, PM2,5, dwutlenku siarki, tlenku węgla, benzo(a)pirenu i ozonu) jest sprzeczne z art. 13 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy. W konsekwencji taki stan rzeczy jest źródłem naruszenia jego dóbr osobistych, w szczególności: prawa do zdrowia, prawa do ochrony życia prywatnego i mieszkania, prawa do swobodnego przemieszczania się oraz prawa do życia w czystym środowisku. Mając powyższe na uwadze złożył on pozew, w którym wskazał Skarb Państwa jako podmiot odpowiedzialny za przytoczone powyżej naruszenia.
Sąd Rejonowy w Rybniku oddalił powództwo w całości. Co prawda wskazał on, iż występujące na terenie Rybnika częste i znaczne przekroczenie norm zanieczyszczenia powietrza stanowi bardzo poważny problem dla jego mieszkańców. Sąd stwierdził jednak, że powód nie wykazał w żaden sposób naruszenia jego dobra osobistego w postaci zdrowia oraz że prawo do życia w zdrowym środowisku nie stanowi dobra osobistego zasługującego na ochronę na podstawie art. 24 k.c.
W apelacji powód zarzucił Sądowi Rejonowemu w Rybniku m.in. bezpodstawne przyjęcie, że Rzeczpospolita Polska podejmuje skuteczne działania zmierzające do ograniczenia zanieczyszczenia powietrza oraz błędne uznanie, że życie w czystym środowisku określane również jako bezpieczeństwo ekologiczne, nie stanowi dobra osobistego chronionego prawem cywilnym.
Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich
RPO wstępując do postępowania poparł w całości zarzuty przytoczone w apelacji powoda. Rzecznik wskazał, że: w sprawie doszło do ingerencji w dobra osobiste powoda, która powinna zostać uznana za naruszenie dóbr osobistych w rozumieniu art. 24 k.c.; pozwany Skarb Państwa nie wykazał skutecznie braku bezprawności swojego zaniechania, którego bezprawność nie budzi żadnych wątpliwości w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-336/16; wbrew stanowisku Sądu Rejonowego w Rybniku, możliwość korzystania z nieskażonego środowiska jest dobrem osobistym. Ostatnią z przytoczonych konkluzji RPO sformułował w oparciu o współczesne orzecznictwo krajowe wskazujące na akceptacje istnienia dobra osobistego w postaci prawa do (nieskażonego) środowiska.
Uchwała Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy w uchwale z 28 maja 2021 roku stwierdził, że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrym osobistym.
Zdrowie, wolność, prywatność – na te dobra nastawiamy się, poszukując ochrony na podstawie przepisów dotyczących ochrony dóbr osobistych, a nie na wartość wspólną, jaką jest środowisko naturalne – ocenił sąd.
Co to oznacza? Sąd Najwyższy w uchwale odpowiadał na pytanie prawne dotyczące wąskiego wycinka całej sprawy i nie mógł odnieść się do jej istoty. Jednocześnie w ustnych motywach SN podkreślił, że zły stan środowiska może naruszać zdrowie, prywatność i wolność. Dalszy ciąg procesu będziemy obserwować przed Sądem Okręgowym w Gliwicach, w którym zapadną kolejne rozstrzygnięcia i uchwała SN nie wyklucza, że sąd okręgowy będzie mógł uwzględnić powództwo. Być może także Sąd Najwyższy będzie miał jeszcze okazję wypowiedzieć się co do meritum sprawy.
Opinia HFPC – nowe trendy w ochronie prawa do czystego środowiska
W marca 2021 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka przesłała w tej sprawie do Sądu Najwyższego opinię przyjaciela sądu (amicus curiae). Zdaniem Fundacji ocena, której dokona Sąd Najwyższy w sprawie o sygn. akt III CZP 27/20 jest niezwykle istotna. Udzieli bowiem odpowiedzi na pytanie, czy na gruncie polskiego systemu prawnego powództwo o ochronę dóbr osobistych jest środkiem prawnym, którym jednostki mogą posługiwać się wobec niepodejmowania przez organy państwa efektywnych działań nakierowanych na zapewnienie im ochrony przed negatywnymi skutkami zanieczyszczenia środowiska czy zmian klimatycznych.
Fundacja podkreśliła, iż kwestie związane z ochroną środowiska nie są wyłączone spod zakresu międzynarodowych gwarancji poszanowania praw człowieka – dewastacja środowiska naturalnego i zmiany klimatyczne mogą wywierać bowiem bardzo negatywny wpływ na możliwość korzystania z wielu wolności i praw jednostki.
W opinii Fundacja podniosła ponadto, iż w związku z coraz większą świadomością na temat zagrożeń związanych ze zmianami klimatycznymi i rosnącym zanieczyszczeniem środowiska, w przyszłości może dojść do ukształtowania się dodatkowych standardów ochrony prawa do życia w czystym środowisku na poziomie norm międzynarodowych.
Zdaniem HFPC na taką szansę wskazuje m.in. zaprezentowany w opinii Fundacji trend w orzecznictwie międzynarodowym i krajowym (różnych państw świata) umożliwiania dochodzenia różnych aspektów takiego prawa na drodze sądowej. Natomiast zagadnienie prawne rozpatrywane aktualnie przez Sąd Najwyższy może właśnie prowadzić do istotnego polskiego wkładu w rzeczoną dążność.
W swojej opinii, pragnąc uniknąć powtarzania argumentacji podnoszonej przez powoda oraz RPO, HFPC skupiła się na zaprezentowaniu pewnego ogólnoświatowego trendu, który można zauważyć w orzecznictwie międzynarodowym, w działaniach organów organizacji międzynarodowych, a także w ewolucji linii orzeczniczych sądów krajowych dostrzegalnej w poszczególnych państwach z różnych regionów globu. Dąży on do silniejszego umocowania instrumentów pozwalających na skuteczną ochronę środowiska, w tym do umożliwienia dochodzenia różnych aspektów prawa do życia w czystym środowisku na drodze sądowej. W opinii Fundacji, mając na uwadze zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi oraz rosnące zanieczyszczenie środowiska, kluczowe jest zaprzestanie postrzegania ochrony środowiska wyłącznie jako przedmiotu norm programowych nieskorelowanych z żadnym prawem podmiotowym jednostki. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż niepodejmowanie przez organy państwa efektywnych działań nakierowanych na ochronę jednostek przed negatywnymi skutkami zanieczyszczenia środowiska czy zmian klimatycznych, może prowadzić do naruszenia ich praw podmiotowych. HFPC podkreśliła, iż związek pomiędzy ochroną środowiska a stanem poszanowania wolności i praw jednostki są dostrzegane zarówno przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, jak i ciała funkcjonujące w ramach ONZ, w szczególności Komitet Praw Człowieka, a także regionalne organy pozaeuropejskie.
