HFPC przedstawiła Trybunałowi Konstytucyjnemu swoją opinię prawną dotyczącą międzynarodowych standardów praw człowieka w odniesieniu do prawa do zawarcia małżeństwa przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. Opinia została sporządzona na potrzeby postępowania toczącego się przed TK, zainicjowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego osoby „dotknięte chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym” nie mogą zawrzeć małżeństwa. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy sąd wyda na to zgodę, ponieważ stan zdrowia lub umysłu osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. W żadnym wypadku zezwolenie takie nie może być jednak udzielone osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej. Regulacje te zostały zaskarżone do TK przez Rzecznika Praw Obywatelskich, według którego naruszają one konstytucyjne gwarancje ochrony godności ludzkiej oraz prawa do prywatności i życia rodzinnego.
W swojej opinii HFPC wskazała, że choć w polskiej Konstytucji brakuje przepisu, który wprost gwarantowałby jednostkom wolność zawarcia małżeństwa, to jednak nie ulega wątpliwości, że wolność ta jest jednym z powszechnie uznawanych praw człowieka. „Odwołaliśmy się w tym zakresie do art. 12 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który przyznaje każdej dorosłej osobie prawo do zawarcia małżeństwa oraz do orzecznictwa amerykańskiego Sądu Najwyższego, który już od lat 60. uznaje to prawo za konstytucyjnie gwarantowane prawo człowieka” – wskazuje Marcin Szwed, prawnik HFPC.
HFPC podkreśliła, że w wielu państwach obowiązują regulacje ograniczające wolność zawarcia małżeństwa względem osób z niepełnosprawnością psychiczną lub intelektualną. Ograniczenia takie dotyczą zwykle osób ubezwłasnowolnionych, choć zdarzają się też przepisy odnoszące się do osób, które nie są ubezwłasnowolnione. Ograniczenia są zazwyczaj uzasadniane koniecznością ochrony osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną przed nadużyciami, ich niezdolnością do funkcjonowania w rodzinie i wychowania dzieci, jak również względami eugenicznymi.
„Coraz częściej jednak podobne stereotypy odnośnie do całkowitej niezdolności osób z niepełnosprawnością psychiczną do założenia stabilnej rodziny, a nawet wychowywania dzieci są skutecznie podważane. Podkreśla się, że przy odpowiednim wsparciu ze strony państwa osoby takie mogą tworzyć szczęśliwe związki rodzinne. Także prawo międzynarodowe coraz mocniej dostrzega konieczność poszanowania prawa osób z niepełnosprawnością do życia rodzinnego” – tłumaczy Marcin Szwed.
HFPC odwołała się w tym zakresie do Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych, której art. 23 wprost zakazuje państwom dyskryminacji osób z niepełnosprawnością w zakresie prawa do małżeństwa i ochrony życia rodzinnego, oraz do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. ETPC wielokrotnie podkreślał, że państwa nie powinny wprowadzać blankietowych zakazów opartych na stereotypach dotyczących osób z niepełnosprawnościami, lecz ustanawiać przepisy umożliwiające ocenę indywidualnych zdolności takich osób. Znajduje to swoje odzwierciedlenie także w sprawach zakresu prawa rodzinnego, np. odnoszących się do praw rodzicielskich osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.