Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, regulujące umieszczanie osób ubezwłasnowolnionych całkowicie w domach pomocy społecznej przez ich opiekunów, są niezgodne z Konstytucją. Swoją opinię prawną w tej sprawie przedłożyła Trybunałowi w ubiegłym tygodniu HFPC.
„To dla nas bardzo ważny wyrok. Fundacja od blisko czterech lat monitoruje wykonanie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kędzior przeciwko Polsce, w którym po raz pierwszy stwierdzono, że polskie przepisy nie spełniają standardów ochrony praw człowieka. Mamy nadzieję, że wyrok TK doprowadzi do zmiany wadliwych regulacji” – tłumaczy Marcin Szwed, prawnik HFPC.
Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym dotyczyło dwóch przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Pierwszy z nich regulował procedurę umieszczania osób ubezwłasnowolnionych całkowicie w DPS przez ich opiekunów. Zakładał on, że umieszczenie takie traktowane jest co do zasady jako dobrowolne, jednak opiekun powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego na dokonanie takiej czynności. Niestety, procedura w której sąd udzielał takiej zgody pozbawiała osoby ubezwłasnowolnione jakichkolwiek gwarancji procesowych. Osoby takie często nie były nawet wysłuchiwane przez sąd, a także nie miały możliwości zaskarżenia wydanego orzeczenia.
Drugi z przepisów normował procedurę kontroli zasadności i legalności pobytu w DPS już po umieszczeniu osoby w takiej placówce. Wynikało z niego, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, umieszczona w DPS na wniosek swojego opiekuna prawnego, nie ma możliwości samodzielnego złożenia wniosku do sądu o dokonanie kontroli jej sytuacji, a ponadto taka kontrola nie była również sprawowana periodycznie przez sąd z urzędu.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że oba te przepisy naruszały konstytucyjne gwarancje ochrony wolności osobistej (art. 41 ust. 1 Konstytucji), godności ludzkiej (art. 30 Konstytucji) oraz prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Procedura, w jakiej sąd orzekał o udzieleniu opiekunowi zgody na umieszczenie osób ubezwłasnowolnionych w DPS nie spełniała minimalnych wymogów sprawiedliwości proceduralnej, gdyż nie przyznawała takim osobom nawet prawa do bycia wysłuchanymi. Dochodziło zatem do uprzedmiotowienia i instrumentalizacji osób ubezwłasnowolnionych. Z uwagi na to, kontrolowane przez TK regulacje nie zapewniały osobom ubezwłasnowolnionym ochrony prawnej przed złą wolą ich opiekunów prawnych, choć przecież założenie, że opiekun prawny zawsze kieruje się wyłącznie dobrem podopiecznego, nie zawsze jest prawdziwe.
„Trybunał podkreślił, że niekonstytucyjność analizowanych przepisów jest rażąca. Przepisy ingerowały w najbardziej podstawowe praw jednostki, takie jak wolność osobista i ochrona godności ludzkiej” – mówi Marcin Szwed.
W ramach wykonania wyroku ustawodawca powinien stworzyć prawne mechanizmy kontroli zasadności pobytu osoby ubezwłasnowolnionej w DPS. Procedura taka nie może pomijać stanowiska samych ubezwłasnowolnionych. Konstytucja wymaga bowiem zapewnienia osobom ubezwłasnowolnionym realnego wpływu na kontynuację pobytu w DPS.
TK rozpatrzył sprawę na wniosek RPO.
Opinia HFPC złożona w tej sprawie dostępna jest tutaj.
Podsumowanie działań HFPC w tym zakresie dostępnych jest tutaj.