W rezultacie prowadzonej polityki, na polsko-białoruskim pograniczu odnotowywane są kolejne przypadki śmiertelne. Od początku kryzysu humanitarnego w sierpniu 2021 roku potwierdzonych zostało co najmniej 60 ofiar śmiertelnych po obu stronach granicy. Co więcej, wiele rodzin zgłasza zaginięcie swoich bliskich organizacjom i osobom udzielającym pomocy humanitarnej na pograniczu. Skala zjawiska zaginięć pozostaje nieznana ze względu na brak skutecznych mechanizmów zgłaszania tych przypadków, a także brak systemowego wsparcia rodzin w poszukiwaniu i identyfikacji swoich bliskich.
Rodziny, które poszukują swoich zaginionych bliskich, napotykają na liczne bariery w procesie uzyskania informacji na temat ich losu. Jako że rodziny najczęściej przebywają poza terytorium Polski, np. w odległym kraju pochodzenia, często nie są w stanie podjąć skutecznych działań prowadzących do rejestracji zaginięcia i wszczęcia poszukiwań bliskiej osoby. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że podjęcie poszukiwań przez organy policji wymaga osobistego zgłoszenia zaginięcia. Dodatkową barierą jest brak zaufania do instytucji państwowych: towarzysze podróży osób zaginionych często obawiają się kontaktu z polskimi służbami, wiedząc, że może on skutkować natychmiastowym zawróceniem do Białorusi. Wyzwaniem jest także brak informacji o dostępnych procedurach w językach zrozumiałych dla osób poszukujących swoich bliskich.
Jak pokazuje praktyka, polskie przepisy krajowe dotyczące poszukiwania osób zaginionych nie odpowiadają na szczególne wyzwania związane z zaginięciami na granicy. Zwłaszcza w sytuacji, w której do zaginięć tych pośrednio i bezpośrednio przyczyniają się działania polskich służb, w tym zwłaszcza nieprowadzenie postępowań administracyjnych wobec osób przekraczających granicę, brak identyfikacji i rejestracji danych osobowych osób zawracanych do Białorusi, czy też nieudzielanie im prawa do poinformowania osoby bliskiej o zatrzymaniu. Zgodnie z wydanym niedawno komentarzem generalnym Komitetu ONZ ds. Wymuszonych Zaginięć, zaginięcia będące skutkiem takich działań mogą zostać uznane za “wymuszone” w świetle Konwencji o ochronie wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami. Niestety, w związku z tym, że Polska nie ratyfikowała tego dokumentu, rodziny zaginionych migrantów i migrantek nie mają możliwości skorzystania z indywidualnych mechanizmów skargowych.
Aby odpowiedzieć na te wyzwania, Helsińska Fundacja Praw Człowieka uruchomiła projekt “Migranci i migrantki zaginieni na granicach Polski - diagnoza sytuacji, analiza prawna, mechanizmy działania i rekomendacje zmian”. W ramach projektu prowadzone są cotygodniowe dyżury, podczas którego asystujemy rodzinom w dokonaniu formalnego zgłoszenia zaginięcia do Fundacji Itaka. Jest to jedyna organizacja pozarządowa zajmująca się prowadzeniem poszukiwań osób zaginionych. W ramach nawiązanej współpracy, rodzinom osób zaginionych oferujemy także dostęp do wsparcia psychologicznego, pomocy prawnej i tłumaczeniowej. Więcej informacji na temat tego, jak otrzymać pomoc, znajduje się tutaj.
W ramach prowadzonych działań HPFC weryfikuje dotychczas zarejestrowane zgłoszenia zaginięć, zgromadzone przez nieformalne koalicje i nowopowstałe organizacje pomocowe, udzielające interwencyjnej pomocy humanitarnej na pograniczu. Jednym z celów projektu jest uzyskanie i przedstawienie rzetelnych danych statystycznych dotyczących zjawiska zaginięć na pograniczu, diagnoza barier stojących przed rodzinami osób zaginionych, a także czynników sprzyjających wzrastającej liczbie zaginięć, a następnie wypracowanie rekomendacji, niezbędnych do wprowadzenia odpowiednich rozwiązań systemowych. W ramach prowadzonego projektu prowadzimy także litygację strategiczną w wybranych sprawach osób zaginionych i zmarłych.
Temat zaginięć na pograniczu polsko-białoruskim to wyzwanie, które stanie przed nowym rządem RP, bez względu na to, kto to rząd będzie tworzył. Apelujemy więc o dialog rządu z organizacjami pozarządowymi, które dotychczas jako jedyne zajmowały się tym tematem. Stoimy na stanowisku, że przy funkcjonującym systemie ochrony międzynarodowej, opartym na poszanowaniu praw migrantów i migrantek, do zaginięć dochodzić nie powinno. Z tego względu bierzemy udział w konsultacjach nowego zespołu parlamentarnego ds. polityki migracyjnej, gdzie przedstawiamy nasze rekomendacje. Transmisję z ostatniego posiedzenia, w tym rekomendacje HFPC, przedstawione przez Martę Górczyńską, koordynatorkę działu migracyjnego, można obejrzeć tutaj.
Dostrzegając, że zaginięcia migrantów i migrantek na granicach są tematem, który wymaga rozwiązań na poziomie międzynarodowym, w tym europejskim, jako HFPC współpracujemy z organizacjami pozarządowymi działającymi także na innych granicach Unii Europejskiej. W październiku podczas konferencji ODIHR – Warsaw Human Dimension, HFPC zorganizowała wydarzenie na temat zaginięć na granicy europejsko-białoruskiej, podczas którego przedstawiciele i przedstawicielki społeczeństwa obywatelskiego z BiIałorusi, Litwy, Łotwy i Polski opowiadały o skutkach kryzysu humanitarnego na granicach UE.
Aby dowiedzieć się więcej, zapraszamy do odsłuchu naszego następnego podcastu w ramach serii Migracje.Info, który poświęcony będzie tematyce wymuszonych zaginięć w perspektywie prawa międzynarodowego i obecnej sytuacji w Polsce.
