Helsińska Fundacja Praw Człowieka przesłała do Komitetu Ministrów Rady Europy stanowiska w sprawie wykonania wyroków ETPC w sprawach Parol p. Polsce (skarga nr 65379/13) i Adamkowski p. Polsce (skarga nr 57814/12). W wydanych w 2018 r. i 2019 r. wyrokach ETPC stwierdził, że odrzucenie przez sądy cywilne apelacji skarżących, osób pozbawionych wolności, stanowiło przejaw niedopuszczalnego na gruncie art. 6 EKPC nadmiernego formalizmu. Na takim rozstrzygnięciu zaważyło m.in. to, że skarżący nie zostali należycie pouczeni przez sąd o wymogach formalnych związanych z wnoszeniem apelacji. W swoim wystąpieniu HFPC zauważyła, że do prawidłowego wykonania wyroku Trybunału niezbędne będzie usprawnienie zasad pouczeń w postępowaniu cywilnym, w szczególności poprzez ujednolicenie wzorów pouczeń. Prace legislacyjne w tym zakresie już się toczą.
Wyroki ETPC – brak pouczeń stron postępowania cywilnego doprowadził do nadmiernego formalizmu
Stan faktyczny spraw Parol przeciwko Polsce oraz Adamkowski przeciwko Polsce był do siebie bardzo podobny. W obu przypadkach skargi do ETPC wnieśli mężczyźni pozbawieni wolności, którzy wystąpili przeciwko Skarbowi Państwa z powództwem o zadośćuczynienie z tytułu naruszeń dóbr osobistych w związku z niewłaściwymi warunkami panującymi w zakładach karnych, w których przebywali. Ich powództwa zostały oddalone przez sąd pierwszej instancji, w związku z czym złożyli apelacje. Niestety, wbrew wymaganiom określonym w Kodeksie postępowania cywilnego, wnosząc środki zaskarżenia nie dołączyli wymaganych odpisów dla strony przeciwnej. Co więcej, obaj mężczyźni mieli poważne problemy z uzupełnieniem tego braku formalnego na wezwanie sądu: nie dysponowali bowiem żadną kopią złożonej apelacji. Z tego względu, złożyli oni do sądów pisma, które stanowiły odwzorowanie z pamięci treści złożonego środka zaskarżenia. Sądy uznały jednak, że z uwagi na to, że pisma te nie były identyczne ze złożonymi wcześniej w apelacji, nie mogą zostać uznane za odpisy w rozumieniu Kodeksu. Tym samym, ich apelacje zostały odrzucone ze względów formalnych.
W obu sprawach ETPC stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC, uznając, że działanie sądów polskich było nadmiernie formalistyczne. Trybunał wziął pod uwagę, że skarżący byli osobami pozbawionymi wolności, a w postępowaniu cywilnym występowali bez profesjonalnego pełnomocnika. W tej sytuacji, w postępowaniu mogli polegać wyłącznie na własnej wiedzy i pouczeniach sądu na temat przepisów proceduralnych. ETPC zauważył, że obaj mężczyźni nie zostali należycie pouczeni o wymogach formalnych związanych z wnoszeniem apelacji: skarżący w sprawie Parol przeciwko Polsce na żadnym etapie postępowania nie został poinformowany o konieczności składania pism wraz z odpisami, zaś skarżący w sprawie Adamkowski przeciwko Polsce został co prawda poinstruowany przez sąd o generalnym obowiązku dołączania odpisów do składanych pism procesowych, jednak nie otrzymał takiej informacji konkretnie w odniesieniu do zasad wnoszenia apelacji. Stwierdzając naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC Trybunał wziął także pod uwagę, że obaj skarżący starali się dochować wymogów formalnych po wezwaniu sądu i zaprezentowali należytą staranność, której można oczekiwać od strony postępowania cywilnego.
Wyrok w Strasburgu to nie koniec
Po wydaniu orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka nadzór nad jego wykonaniem sprawuje Komitet Ministrów Rady Europy. Organizacje pozarządowe mają możliwość przedstawiania mu swoich stanowisk. HFPC regularnie korzysta z tej możliwości. Celem wystąpień organizacji jest poinformowanie Komitetu Ministrów o działaniach podjętych na poziomie krajowym po wydaniu wyroku, wskazanie kierunków oraz rekomendacji dla władz krajowych.
Rządowy plan wykonania wyroku
W dniu 21 sierpnia 2019 r. rząd przedstawił Komitetowi Ministrów informację na temat środków podjętych w celu wykonania wyroku. Wskazał w niej, że wyrok został już wykonany na poziomie indywidualnym (wypłata skarżącym zadośćuczynienia zasądzonego przez ETPC), a żadne środki generalne nie są potrzebne. W opinii zaznaczono, że obie sprawy dotyczyły indywidualnych przypadków niewłaściwego zastosowania prawa przez sądy krajowe i nie mogą być traktowane jako przejaw jakiegoś systemowego problemu w Polsce. W szczególności, zdaniem rządu, obowiązujące obecnie przepisy dają sądom uprawnienia do pouczania uczestników postępowania występujących w sprawie bez profesjonalnego pełnomocnika.
Wystąpienie HFPC
HFPC skierowała wystąpienie do Komitetu Ministrów Rady Europy, w którym przedstawiła własny pogląd na działania niezbędne do prawidłowego wykonania wyroku. Wskazała w nim, że o ile nie jest konieczne dokonywanie żadnych zmian w zakresie przewidzianego w k.p.c. obowiązku dołączania odpisów do składanych pism procesowych, o tyle potrzebne może być usprawnienie zasad pouczania stron przez sąd o ich obowiązkach procesowych. Choć k.p.c. niekiedy zobowiązuje sąd do udzielania pouczeń stronom występującym bez profesjonalnych pełnomocników (np. art. 327 k.p.c. w zakresie sposobu i terminów wniesienia środka zaskarżenia), to w obecnym prawie polskim brakuje jednolitych wzorów takich informacji. Prowadzi to do sytuacji, na co w przeszłości zwracał uwagę m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, że pouczenia formułowane przez poszczególne sądy znacząco się od siebie różnią, zarówno jeśli chodzi o ich jasność, jak i informacje, jakie są w nich zawarte. Problem ten może zostać w bliskiej przyszłości rozwiązany, gdyż nowelizacja k.p.c. uchwalona w lipcu 2019 r., zobowiązała Ministra Sprawiedliwości do uregulowania wzorów pouczeń do sierpnia 2020 r. Fundacja zaapelowała jednak do Komitetu Ministrów do zobowiązania rządu do regularnego informowania na temat prac legislacyjnych w tym zakresie, tak aby zapewnić, że zakres pouczeń i sposób ich sformułowania odpowiadają wymogom wynikającym z art. 6 ust. 1 EKPC.
O nadzorczej funkcji Komitetu Ministrów Rady Europy: