Gdzie przebiega granica praw człowieka? ETPC zakomunikował 14 nowych spraw dotyczących możliwych naruszeń praw człowieka na pograniczu polsko-białoruskim Хельсинкский фонд по правам человека

Wszystkie zakomunikowane sprawy dotyczą cudzoziemców i cudzoziemek skarżących się na naruszenie ich praw w związku z odesłaniem ich z Polski do Białorusi. Skarżący argumentują, że nawet przekroczenie granicy w sposób nieuregulowany nie może pozbawiać żadnego człowieka jego podstawowych praw, takich jak prawo do życia, wolności od tortur i nieludzkiego traktowania czy prawa do sprawiedliwej procedury sądowej. W zakomunikowanych sprawach skarżą niewłaściwe postępowanie organów Straży Granicznej, które ich zdaniem nie dążyły do pełnego wyjaśnienia okoliczności każdej ze spraw i ustalenia czy cudzoziemcy deklarują zamiar ubiegania się o ochronę międzynarodową, odsyłając skarżących do Białorusi w sposób niehumanitarny i nie biorąc pod uwagę stanu ich zdrowia.  

Niektórzy ze skarżących podróżowali samotnie, inni z rodzinami i dziećmi. Zakomunikowane sprawy zostały zainicjowane w związku z wydaniem przez ETPCz tzw. zarządzeń tymczasowych (interim measures), obligujących polskie władze do powstrzymania się od odesłania cudzoziemców i cudzoziemek do Białorusi w związku z wysokim ryzykiem naruszenia ich praw. Dopiero dzięki ochronie udzielonej im przez Trybunał, skarżący, wcześniej (często wielokrotnie) zawracani do Białorusi, otrzymali możliwość złożenia wniosków o udzielenie im ochrony międzynarodowej na terytorium Polski. Większość z nich została na czas tego postępowania umieszczona w ośrodkach strzeżonych dla cudzoziemców. Skargi zostały złożone przez cudzoziemców i cudzoziemki przy wsparciu prawników i prawniczek HFPC w 2021 i 2022 roku.  

W zakomunikowanych sprawach skarżący zarzucają Polsce naruszenie ich prawa do życia oraz wolności od tortur i nieludzkiego traktowania (art. 2 i 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka), wskazując na cierpienie, którego doświadczyli podczas wielokrotnych push-backów, skutkujących często zagrożeniem ich życia. Zarówno po polskiej, jak i białoruskiej stronie granicy, skarżący pozostawali w lesie, bez dostępu do ciepłego schronienia, pożywienia oraz wody pitnej. Pomimo zgłaszania przez niektórych skarżących poważnych problemów zdrowotnych, odmawiany był im dostęp do pomocy medycznej. W niektórych przypadkach skutkowało to długotrwałym rozstrojem zdrowia i koniecznością hospitalizacji. Cudzoziemcy i cudzoziemki byli ponadto narażeni na przemoc ze strony władz białoruskich oraz możliwe wydalenie do krajów pochodzenia, gdzie grożą im prześladowania. 

Skarżący podnoszą, że polskie władze nie zbadały nigdy w sposób szczegółowy indywidualnej sytuacji każdej z odsyłanych do Białorusi osób, ignorując poważne naruszenia, których dopuszczają się wobec migrantów i migrantek władze białoruskie. Zdaniem skarżących działania te wypełniły znamiona zbiorowych wydaleń, zakazanych w treści art. 4 Protokołu 4 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Skarżący mieli ponadto utrudniony dostęp do egzekwowania swoich praw, w związku z niezapewnieniem im wsparcia tłumacza i prawnika w toku prowadzonych wobec nich czynności. Zawrócenie do Białorusi następowało albo na podstawie przepisów Rozporządzenia MSWiA, nieprzewidujących obowiązku przeprowadzenia postępowania administracyjnego wobec zawracanej osoby, albo na podstawie przepisów pozwalających na zastosowanie uproszczonej procedury powrotowej. W związku z tym, że do działań tych dochodziło w strefie objętej najpierw stanem wyjątkowym, a następnie zakazem przebywania, skarżący nie mogli skorzystać z pomocy prawników, ani organizacji pozarządowych.  

W zakomunikowanych sprawach skarżący podkreślili także brak możliwości złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na polsko-białoruskich przejściach granicznych. Skarżący pozostawali bowiem pod ścisłym nadzorem i kontrolą białoruskich funkcjonariuszy, którzy nie dopuszczali ich do oficjalnych przejść granicznych z Polską. Brak dostępu do legalnych ścieżek wjazdu wynikał także z tego, że Polska od lat nie zapewnia skutecznego dostępu do procedur azylowych na swoich granicach zewnętrznych, co zostało potwierdzone w szeregu orzeczeń ETPCz, m.in. w sprawach M.K. i inni p. Polsce oraz D.A. i inni p. Polsce (wyroki ETPC z 2020 i 2021 r.). Wyroki te, zdaniem HFPC, nie zostały dotychczas prawidłowo wykonane. Ponadto, osoby deklarujące zamiar ubiegania się o ochronę międzynarodową nie zostały uwzględnione w katalogu osób, które zgodnie z przepisami Rozporządzenia MSWiA są uprawnione do wjazdu do Polski w dobie pandemii COVID-19. W związku z powyższym, od wybuchu pandemii dostęp do procedury azylowej na zewnętrznych granicach Polski jest bardzo utrudniony, na co zawracał uwagę również Rzecznik Praw Obywatelskich. 

Odsyłanie skarżących do Białorusi wiązało się każdorazowo z pozbawianiem ich wolności, polegającym na zmuszeniu ich do przebywania w ciężarówkach wojskowych lub pojazdach służbowych Straży Granicznej celem przewiezienia ich w stronę Białorusi, a często także na placówkach SG zlokalizowanych w strefie przygranicznej. Zatrzymania te odbywały się bez podstawy prawnej i były dokonywane bez jakichkolwiek gwarancji związanych z zatrzymaniem. Skarżący nie mieli zapewnionego dostępu do adwokata ani tłumacza. Nie mieli także możliwości poinformowania osób najbliższych o zatrzymaniu. Nie zapewniano im także dostępu do lekarza, pomimo zgłaszanych dolegliwości zdrowotnych.  

W niektórych sprawach skarżący zarzucili Polsce ponadto naruszenie ich praw w związku z umieszczeniem w ośrodku strzeżonym dla cudzoziemców. Warunki w tych ośrodkach, w dobie kryzysu humanitarnego na polsko-białoruskiej granicy, zostały ocenione przez Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur jako niespełniające podstawowych standardów ze względu na panujące w nich przeludnienie, braki kadrowe, więzienną infrastrukturę czy brak odpowiedniej opieki lekarskiej i psychologicznej. Niektórzy ze skarżących przebywali przez wiele miesięcy w ośrodku w Wędrzynie, który funkcjonował w latach 2021-2022 na aktywnym poligonie wojskowym, co wielokrotnie krytykował w swoich wystąpieniach Rzecznik Praw Obywatelskich. 

Prawnicy i prawniczki HFPC będą reprezentować skarżących na kolejnych etapach postępowania przez Trybunałem. 

Sprawy zakomunikowane przez ETPCz od kwietnia do czerwca 2023 r.:  

1. Połączone w jedną sprawy: A.A. i inni p. Polsce (skarga nr 48018/21), B.H. p. Polsce (skarga nr 57554/21) oraz H.K. and H.U. p. Polsce (skarga nr 58103/21); 

2. T.Z. i R.Z. p. Polsce (skarga nr 61103/21);  

3. Połączone w jedną sprawy: I.A. i inni p. Polsce (skarga nr 53181/21), A.H.A. i N.A.A.H. p. Polsce (skarga nr 53566/21), Z.K. i inni p. Polsce (skarga nr 16746/22) oraz S.H. i inni p. Polsce (skarga nr 16748/22); 

4. Połączone w jedną sprawy: M.A. p Polsce (skarga nr 51241/22), G.K. p. Polsce (skarga nr 51248/22), A.H.A. p. Polsce (skarga nr 51284/22) oraz N.M.A. p. Polsce (skarga nr 51285/22); 

5. A.S. p. Polsce (skarga nr 15318/22); 

6. H.K i inni p. Polsce (skarga nr 12752/22).