W ostatnim czasie zapadły dwa istotne z punktu widzenia ochrony praw człowieka orzeczenia Sądu Najwyższego: postanowienie SN z dnia 10 sierpnia 2022 r. w sprawie o sygn. akt II Ko 63/22 oraz postanowienie SN z dnia 30 maja 2023 r. w sprawie o sygn. akt III KK 265/21. Obie sprawy dotyczyły dopuszczalności ekstradycji cudzoziemców będących odpowiednio obywatelami Rosji i Białorusi na wniosek organów ścigania tych państw. Analizując sytuację w tych krajach, zwłaszcza po wybuchu pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę, Sąd Najwyższy uznał, że nie ma gwarancji, iż podstawowe prawa człowieka przekazywanych do tych państw osób byłyby respektowane.
W obu sprawach Sąd Najwyższy powołał się na raporty i opinie przygotowane przez ekspertów i ekspertki HFPC, w których dokonano analizy stanu przestrzegania praw człowieka w Federacji Rosyjskiej i Republice Białoruś. W ekspertyzach tych przedstawione zostały m.in. dowody na istniejące od wielu lat systemowe problemy związane ze znęcaniem się nad zatrzymanymi w Rosji i bezkarnością funkcjonariuszy i funkcjonariuszek, a także z brakiem niezawisłego sądownictwa w Białorusi. SN uznał także argumenty HFPC o skutkach wystąpienia Federacji Rosyjskiej z Rady Europy, do których należy zaliczyć brak związania postanowieniami Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC). Powołując się na zasadę rebus sic stantibus, wznowił zakończone postępowanie ekstradycyjne wobec obywatela Rosji i uchylił postanowienie Sądu Administracyjnego o dopuszczalności przekazania cudzoziemca do tego kraju. Postanowienia SN powinny rzutować na praktykę organów administracji w zakresie przekazywania cudzoziemców do Rosji i Białorusi.
Sytuacja w Rosji
W wyroku o sygn. akt II Ko 63/22, SN odniósł się przede wszystkim do utraty członkostwa Federacji Rosyjskiej w Radzie Europy. Rezolucja CM/Res(2022)2 przyjęta przez Komitet Ministrów RE w dniu 16 marca 2022 r. uznała agresję na Ukrainę za poważne naruszenie zobowiązań Rosji wynikających z art. 3 Statutu Rady Europy, zgodnie z którym każdy członek RE powinien uznawać zasadę praworządności oraz zasadę, iż wszystkie osoby pozostające pod jego jurysdykcją korzystają z praw człowieka i podstawowych wolności. Na mocy przyjętej Rezolucji, z dniem 16 października 2022 r. Rosja przestała być stroną Konwencji.
SN doszedł do wniosku, że sytuacja w zakresie przestrzegania praw człowieka, która i wcześniej była zła, pogorszyła się jeszcze po 24 lutego 2022 r. Brak niezależnego sądownictwa, systematyczne naruszanie prawa do obrony, znęcanie się nad osobami zatrzymanymi czy nadużywanie systemu Interpolu, powodują, że wnioski o ekstradycje kierowane przez władze rosyjskie powinny być traktowane z dużą ostrożnością. Wypowiedzenie członkostwa Rosji w Radzie Europy i EKPC spowodowało znaczne osłabienie gwarancji proceduralnych przekazywanych do Rosji osób. SN przypomniał, że nie będąc stroną EKPC, Rosja nie jest obecnie związana zakazem stosowania kary śmierci, a gwarancje wynikające z zakazu tortur mogą być osłabione.
Ponadto, z raportów niezależnych organizacji oraz stanowiska Rady Europy wynika, że Rosja wykorzystuje międzynarodowe instrumenty ścigania do celów politycznych, jako represje wobec konkretnych osób znajdujących się poza jej terytorium. Za szczególnie narażoną grupę SN uznał tą, do której należał cudzoziemiec, którego dotyczyła sprawa, a więc obywateli i obywatelek rosyjskich narodowości czeczeńskiej, którzy uczestniczyli w walkach przeciwko Federacji Rosyjskiej na terenie Syrii, walcząc po stronie tzw. „Państwa Islamskiego”. Zdaniem SN, zaangażowanie obywateli rosyjskich w walki przeciwko własnemu państwu, dodatkowo może wzmagać ich obawy co do sposobu ich traktowania w przypadku przekazania ich do kraju. SN odwołał się w tym zakresie do niedawnego wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC), dotyczącego wydania do Rosji przebywającego na terytorium Francji Czeczena w związku z prowadzeniem przez niego działalności terrorystycznej (K.I. p. Francji, skarga nr 5560/19). Trybunał uznał, że deportacja skarżącego do Rosji naruszyłaby art. 3 EKPC.
Nie oznacza to jednak, że działalność w grupach o charakterze terrorystycznym powinna pozostać bezkarna. Jak podkreślił SN, w takiej sytuacji to na polskich organach ścigania ciąży międzynarodowy obowiązek przeprowadzenia postępowania karnego i ewentualnego pociągnięcia do odpowiedzialności sprawcy czynów o charakterze terrorystycznym. Obowiązek ten wynika m.in. z Konwencji o Zwalczaniu Terroryzmu z 1977 r. (Dz. U. z 1996 r., Nr 117, poz. 557 i 558). Zgodnie z przepisami tej Konwencji, w przypadku odmowy wydania cudzoziemca podejrzewanego o terroryzm do państwa pochodzenia, państwo jego aktualnego pobytu zobowiązane jest do bezzwłocznego skierowania sprawy do organów ścigania.
Sytuacja w Białorusi
W sprawie o sygn. akt III KK 265/21, rozpatrzonej na skutek kasacji wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich, SN dokonał z kolei oceny sytuacji w Białorusi, uznając, że nie daje ona obecnie gwarancji respektowania podstawowych praw przekazywanych do tego kraju osób. SN przywołał w tym zakresie m.in. opinię Departamentu Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które oceniło, że organy wymiaru sprawiedliwości w Republice Białorusi nie spełniają cech bezstronnego sądu w myśl art. 6 ust. 1 EKPC. W związku z tym, że respektowanie prawa do sądowej kontroli pozbawienia wolności jest fundamentalną zasadą obowiązującą w państwie prawa, ekstradycja do kraju, który tej zasady nie przestrzega, jest niedopuszczalna.
SN odwołał się także do stanowiska polskich władz, zgodnie z którym Białoruś prowadzi obecnie wojnę hybrydową przeciwko Polsce, oraz do zaangażowania Białorusi w agresję Rosji przeciwko Ukrainie. W takich okolicznościach, zdaniem SN jakiekolwiek przymusowe wydalenie cudzoziemca z terytorium Polski na Białoruś jest niedopuszczalne zarówno w procedurze ekstradycyjnej, jak i na postawie zawartych umów międzynarodowych o pomocy prawnej. Wydanie takiej osoby do kraju, w którym nie ma gwarancji przestrzegania podstawowych praw człowieka, a ponadto traktowanego przez władze Rzeczypospolitej Polskiej jako państwo wrogie, współdziałające w zbrodni agresji, stanowiłoby rażące naruszenie tych właśnie podstawowych praw i wolności konstytucyjnych, bez względu na to w jakiej procedurze miałaby nastąpić dyslokacja danej osoby.
Co istotne, SN uznał, że Białoruś nie jest państwem bezpiecznym nie tylko dla własnych obywateli i podróżujących na terytorium tego kraju obywateli polskich, ale także dla przebywających tam cudzoziemców. Świadczą o tym, zdaniem SN, raporty potwierdzające brutalne traktowanie migrantów na polsko-białoruskiej granicy przez służby tego państwa. Znęcanie się nad ludźmi przez białoruskie służby na granicy jest równe nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i może być uznane w pewnych przypadkach za tortury, co jest naruszeniem międzynarodowych zobowiązań prawnych Białorusi. SN odniósł się także do wyroków sądów administracyjnych, które w dotychczas przeprowadzonych postępowaniach uchyliły postanowienia Straży Granicznej o nakazie opuszczeniu terytorium RP przez cudzoziemców, którzy zostali zatrzymani po nieuregulowanym przekroczeniu granicy z Białorusi do Polski.
Skutki omawianych postanowień Sądu Najwyższego
W obu sprawach SN uznał ekstradycję obywatela Rosji i Białorusi do kraju pochodzenia za prawnie niedopuszczalną. Chociaż postanowienia zapadły w indywidualnych sprawach, zawierają wiele wskazówek dotyczących tego, jak obecnie powinny być rozpatrywane także inne sprawy, w których ważona jest kwestia przekazania cudzoziemców do tych państw. Postanowienia SN są niezwykle aktualne zwłaszcza w świetle pojawiających się systematycznie spraw ekstradycyjnych do Rosji i Białorusi, wciąż realizowanych przymusowych powrotów do tych państw, a także wydawanych przez Straż Graniczną postanowień o opuszczeniu RP przez cudzoziemców, którzy przekroczyli polsko-białoruską granicę w sposób nieuregulowany. W sprawie II Ko 63/22 SN ostrzegł, że przekazanie cudzoziemca do państwa, które nie daje gwarancji przestrzegania podstawowych praw człowieka może prowadzić do skutecznych skarg składanych do ETPC. Co więcej, zmiana sytuacji po 24 lutego 2022 r., a zwłaszcza utrata członkostwa Rosji w Radzie Europy i zaangażowanie Białorusi w agresję Rosji na Ukrainę, może stanowić podstawę do wznowienia zakończonych już postępowań.
Raport HFPC o sytuacji w Federacji Rosyjskiej
Raport HFPC o sytuacji na polsko-białoruskiej granicy
Marta Górczyńska – koordynatorka Działu Migracyjnego w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych na Uniwersytecie Warszawskim. Specjalizuje się w ochronie praw osób migrujących, litygacji strategicznej i monitorowaniu przestrzegania praw człowieka na granicach. Przygotowywała ekspertyzy prawne dla UNHCR, Agencji Praw Podstawowych UE i innych międzynarodowych instytucji. Prowadzi warsztaty i szkolenia z zakresu ochrony praw człowieka. Jest autorką raportów i publikacji o tematyce uchodźczej i migracyjnej.
